آنچه در «لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان» تصویب شد

در طول هفته‌ای که گذشت، نمایندگان مجلس، لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان را تصویب کردند، لایحه‌ای که با توجه به کودک‌آزاری‌هایی که اخیرا اتفاق افتاده بود، جای خالی‌اش به شدت احساس می‌شد و تبدیل به یک مطالبه مهم برای فعالان حقوق کودک و عموم افراد جامعه شده بود.

این لایحه حالا در مجلس شورای اسلامی تصویب شده، تنها ماده ۱۲ این لایحه برای رفع ابهام به کمیسیون قضایی برگشت داده شده که در مورد قاچاق کودکان و نوجوانان بوده است. با این حال، این انتهای راه نیست. مسیری طولانی باید طی شود که کودکان جامعه در محیطی امن و ایمن زندگی کنند و هر روز نگران خراش‌هایی نباشند که قرار است به جسم و روحشان صدمه بزند. این لایحه، اگرچه قدم ابتدایی یعنی گذشتن از خوان مجلس را طی کرده، اما نباید فراموش کرد که مراحل دیگری لازم است تا از قانونی روی کاغذ، تبدیل به یک آگاهی رفتاری شود.

این گزارش، نگاهی دارد به چند ماده مهم و کاربردی لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان، موادی که فارغ از وظیفه دستگاه‌های اجرایی، به عموم افراد جامعه مرتبط می‌شود و تاکید بر آنها مخصوصا در فضای رسانه‌ای، آموزش و پرورش و صدا و سیما لازم و ضروری به نظر می‌رسد.

ماده یک:‌ بر این اساس ماده ۱ این لایحه اصطلاحات به‌کار رفته در این قانون به شرح زیر تعریف می‌شود:

الف) طفل: هر فرد که به سن بلوغ شرعی نرسیده است.

ب) نوجوان: هر فرد که به زیر هجده‌سال کامل رسیده است.

پ) بی‌توجهی و سهل‌انگاری: کوتاهی در انجام تکالیفی از قبیل تأمین نیازهای اساسی و ضروری طفل و نوجوان یا وظایف مربوط به حضانت، ولایت، قیمومت، وصایت، سرپرستی، تربیت، نظارت یا مراقبت از آنان توسط والدین، اولیاء یا سرپرست قانونی یا هر شخصی که مکلف به آن است.

ت) سوء رفتار: هرگونه فعل یا ترک فعل عمدی که سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی طفل و نوجوان را در معرض خطر و آسیب قرار دهد؛ از قبیل ضرب و جرح، محبوس کردن، سوءاستفاده جنسی، توهین یا تهدید نسبت به طفل یا نوجوان در صورتی که جنبه تادیبی نداشته باشد یا قراردادن او در شرایط سخت و غیرمتعارف و یا خودداری از کمک به وی.

ث) بهره‌کشی اقتصادی: به‌کارگیری غیرقانونی طفل و نوجوان و یا وادار کردن یا گماردن او به کار یا خدمتی که از لحاظ جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی با نظر به وضع طفل و نوجوان برای وی مضر یا خطرناک باشد.

ج) معامله: خرید و فروش یا هرگونه اقدام غیرقانونی که به موجب آن طفل یا نوجوان در ازای پرداخت وجه یا امتیاز و سایر موارد در اختیار دیگری قرار می‏‌گیرد.

چ) فحشاء: هرگونه به‌کارگیری و یا وادار کردن طفل و نوجوان در فعالیت‏های جنسی برای خود یا دیگری.

ح) مبتذل: هرگونه محتوا یا تصویری که دارای صحنه یا صور قبیحه باشد.

خ )مستهجن: هرگونه محتوا اعم از صوتی و تصویری که به‌صورت واقعی یا غیرواقعی بیانگر برهنگی کامل زن یا مرد- آمیزش- عمل جنسی یا اندام جنسی انسان است.

د) هرزه‌نگاری: تهیه و تولید هر اثری که محتوای آن بیانگر جذابیت جنسی طفل یا نوجوان مانند برهنگی، آمیزش، عمل جنسی یا اندام جنسی باشد.

تعریف وضع مخاطره‌آمیز برای کودکان

ماده سه: موارد زیر در صورتی‌که طفل یا نوجوان را در معرض بزه‌دیدگی یا ورود آسیب به سلامت جسمی، روانی، اجتماعی، اخلاقی، امنیت و یا وضع آموزشی وی قرار ‌دهد، وضع مخاطره‌آمیز محسوب شده و موجب مداخله و حمایت قانونی از طفل و نوجوان می‌شود:

الف) بی ‏سرپرستی طفل و نوجوان و یا بی‌توجهی و سهل‌انگاری در انجام وظایف قانونی نسبت به آنان از سوی هر شخصی که مکلف به آن است.

ب) ابتلای هر یک از والدین، اولیاء یا سرپرستان قانونی به بیماری یا اختلال‌های رفتاری، روانی یا شخصیتی و یا بیماری‏های جسمی واگیر صعب‏‌العلاج به تشخیص پزشکی قانون.

پ) زندانی شدن هر یک از والدین، اولیاء یا سرپرستان قانونی.

ت) ابتلاء هریک از والدین، اولیاء یا سرپرستان قانونی به اعتیادهای زیان‏‌آور به مواد مخدر، روانگردان یا قمار.

ث) قوادی یا دایر یا اداره کردن مراکز فساد و فحشا توسط هر یک از والدین، اولیاء یا سرپرستان قانونی و یا اشتهار آنها به فساد اخلاق و فحشا.

ج) خشونت مستمر والدین، اولیاء، سرپرستان قانونی و یا سایر اعضای خانواده نسبت به یکدیگر.

چ) عدم اقدام برای ثبت واقعه ولادت یا عدم أخذ اسناد سجلی یا هویتی برای طفل یا نوجوان بدون عذر موجه.

ح) بازماندن طفل و نوجوان از تحصیل.

خ) طرد شدن طفل و نوجوان از سوی خانواده.

د) کم‌توانی جسمی یا ذهنی طفل و نوجوان، ابتلای وی به بیماری‌های خاص یا اختلال هویت جنسی.

ذ) نقض قوانین جزایی توسط طفل یا ارتکاب جرم توسط نوجوان و یا استفاده از آنها در فعالیت‌های مجرمانه، وارد شدن یا وارد کردن طفل و نوجوان در فعالیت‏هایی نظیر تکدی‏‌گری و قاچاق و همچنین اعتیاد آنان به مواد مخدر، روانگردان یا مشروبات الکلی.

ر) هرگونه وضع زیان‌بار ناشی از فقر شدید، آوارگی، پناهندگی، مهاجرت یا بی‌تابعیتی.

ز) فرار مکرر از خانه یا مدرسه و ترک تحصیل از سوی طفل یا نوجوان.

ژ) سوءرفتار نسبت به طفل و نوجوان و یا بهره‏‌کشی از او.

ذ) خطر شدید و قریب‏‌الوقوع: وضع ی که حیات یا سلامت جسمی یا روانی طفل و نوجوان به شدت تهدید و در معرض آسیب قرار گیرد، به‌نحوی که مداخله فوری و چاره‏‌جویی را ایجاب نماید.

مجازات برای تشویق کودکان و نوجوانان به فرار از خانه یا مدرسه

ماده هشت: هرکس با تهدید، ترغیب یا تشویق موجب فرار طفل یا نوجوان از خانه یا مدرسه یا ترک تحصیل وی شود یا اطفال و نوجوانان را بدین منظور فریب دهد یا موجبات آن را تسهیل یا فراهم کند درصورت فرار یا ترک تحصیل حسب مورد به یک یا چند مجازات درجه شش محکوم می‌شود و در غیر این صورت برای بار اول با اخطار پلیس ویژه اطفال و نوجوانان مواجه می‌شود و در صورت تکرار به مجازات فوق محکوم می‌شود.

مجازات برای بی‌توجهی و سهل‌انگاری نسبت به اطفال و نوجوانان

ماده ۹: هرگاه بر اثر بی‌توجهی و سهل‌انگاری اشخاصی غیر از والدین نسبت به اطفال و نوجوانان نتایج زیر واقع شود، مقصر علاوه بر پرداخت دیه به شرح زیر مجازات می‌شود:

الف - فوت طفل یا نوجوان حسب مورد به مجازات حبس درجه ۵

ب - فقدان یکی از حواس یا منافع، قطع، نقص یا از کارافتادگی عضو، زوال عقل یا بروز بیماری صعب‌العلاج یا دائمی جسمی یا روانی یا ایراد جراحت از نوع جائفه یا بالاتر حسب مورد به مجازات حبس درجه ۶

پ- نقصان یکی از حواس یا منافع، شکستگی استخوان یا دیگر اعضا و یا بروز بیماری روانی به مجازات حبس درجه ۷

ت - جراحت سر و صورت و یا گردن در صورت عدم شمول هر یک از بندهای "ب" و "پ" به مجازات حبس درجه ۸

ث - آزارجنسی یا عاطفی ناشی از بی‌توجهی و سهل‌انگاری شدید و مستمر حسب مورد به یکی از مجازات‌ درجه ۸

طبق تبصره این ماده هرگاه بی‌توجهی یا سهل‌انگاری والدین منجر به نتایج موضوع این ماده شود، حسب مورد به مجازات تا حداقل مندرج در بندهای فوق محکوم می‌شوند.

مجازات آزار یا سوءاستفاده جنسی از کودکان و نوجوانان

ماده 10: هرکس نسبت به طفل یا نوجوان مرتکب آزار یا سوءاستفاده جنسی شود،‌ با در نظر گرفتن شرایطی مانند وضع بزه دیده، شرایط مرتکب و آثار جرم، به ترتیب زیر مجازات می‌شود:

آزار جنسی تماسی با محارم یا با عنف به مجازات حبس درجه پنج

سایر آزارهای جنسی تماسی به مجازات حبس درجه شش

آزار جنسی غیرتماسی با محارم یا با عنف به یکی از مجازات‌های درجه 7

سایر آزارهای جنسی غیرتماسی به یکی از مجازات‌های درجه هشت

بهره‌کشی جنسی از طفل و نوجوان از طریق عرضه، در اختیار گرفتن، وادار یا اجیر کردن برای هرزه‌نگاری یا سوءاستفاده جنسی به مجازات حبس درجه پنج

در دسترس قرار دادن یا ارائه محتوا یا اثر مستهجن یا مبتذل به طفل یا نوجوان به یک یا چند مجازات درجه هشت

استفاده از طفل و نوجوان برای تهیه، تولید، توزیع، تکثیر، نمایش، فروش و نگهداری آثار سمعی و بصری مستهجن یا مبتذل، حسب مورد به میانگین حداقل و حداکثر تا حداکثر مجازات مقرر در قانون مربوط

واردات، صادرات، حمل، تکثیر، انتشار، عرضه، معامله یا بارگذاری محتوا یا اثر مستهجن یا مبتذل که در آنها از اطفال و نوجوانان بهره گیری شده یا حمل و نگهداری آنها به یکی از مجازات‌های درجه شش

برقراری ارتباط با طفل و نوجوان در فضای مجازی به یکی از مجازات‌های درجه شش

مجازات خرید و فروش کودکان

ماده 11: هرگونه معامله راجع به طفل و نوجوان از جمله خرید و فروش آنان ممنوع و مرتکب به مجازات حبس درجه پنج محکوم می‌شود. چنانچه این رفتار با هدف فحشا و هرزه‌نگاری،‌ بهره‌کشی اقتصادی، برداشت اعضا یا جوارح یا استفاده از طفل و نوجوان در فعالیت‌های مجرمانه باشد، مرتکب به مجازات حبس درجه چهار محکوم می‌شودو

طبق تبصره یک این ماده اشخاصی که واسطه‌گری در ارتکاب جرم موضوع این ماده را حرفه خود قرار داده باشند، به میانگین حداقل و حداکثر تا حداکثر مجازات مباشر جرم محکوم می‌شوند در غیر این صورت به مجازات معاون محکوم می‌شوند.

مجازات قاچاقچیان اعضا و جوارح اطفال و نوجوانان

ماده 13: هرکس مرتکب انتقال، خرید، فروش یا قاچاق اعضا و جوارح طفل یا نوجوان شود، به مجازات حبس درجه سه محکوم می‌شود.

بر اساس تبصره دو ماده فوق چنانچه پزشکان یا اشخاص مرتبط با امور پزشکی در ارتکاب جرم موضوع این ماده شرکت یا معاونت داشته باشند، علاوه بر مجازات مقرر در این ماده به محرومیت‌ها و ممنوعیت‌های درجه پنج محکوم می‌شوند.

مجازات بسترسازی و تسهیل خودکشی اطفال و نوجوانان

ماده 14: هرکس به هر نحو موجبات ارتکاب به خودکشی طفل یا نوجوان را فراهم آورد یا تسهیل کند و مشمول مقررات حد یا قصاص نشود، علاوه بر پرداخت دیه طبق مقررات، حسب مورد به ترتیب زیر مجازات می‌شود:

الف. هرگاه رفتار مرتکب،‌ موجب خودکشی منجر به فوت طفل و نوجوان شود به مجازات حبس درجه پنج

ب.هرگاه اقدامات مرتکب موجب فوت طفل و نوجوان نشود ولی منجر به ورود آسیب جسمی یا روانی به طفل و نوجوان شود به مجازات حبس درجه شش.

پ. هرگاه اقدامات مرتکب موثر واقع نشود، به مجازات حبس درجه هشت

مجازات بهره‌کشی اقتصادی از اطفال و نوجوانان

ماده 15: هر شخصی بر خلاف مقررات قانون کار مرتکب بهره‌کشی اقتصادی از اطفال و نوجوانان موضوع ماده دو این قانون شود، علاوه بر مجازات‌های مذکور در قانون کار به مجازات حبس درجه شش نیز محکوم می‌شود.

مجازات فروش مواد دخانی به کودکان

ماده 16: در اختیار قرار دادن یا فروش مواد دخانی به اطفال و نوجوانان یا به واسطه آنان موجب ضبط مواد دخانی کشف شده و محکومیت مرتکب به جزای نقدی درجه هشت می‌شود.

مجازات شاهدان خاموش کودک‌آزاری

ماده 17: هرکس از وقوع جرم یا شروع آن یا خطر شدید و قریب‌الوقوع علیه طفل و نوجوانی مطلع بوده یا شاهد وقوع آن باشد و با وجود توانایی اعلام و گزارش به مقامات یا مراجع صلاحیت‌دار و کمک طلبیدن از آنها از این امر خودداری کند یا درصورت عدم دسترسی به این مقامات و مراجع یا عدم تاثیر دخالت آنها در رفع تجاوز و خطر، از اقدام فوری و متناسب برای جلوگیری از وقوع خطر یا تشدید نتیجه آن امتناع کند،‌ مشروط بر این که با این اقدام، خطری مشابه یا شدیدتر متوجه خود او یا دیگران نشود، به یکی از مجازات‌های درجه شش محکوم می‌شود.

طبق تبصره این ماده، اگر مرتکب جرم مذکور در این ماده از افرادی باشد که مطابق قوانین و مقررات یا برحسب وظیفه شغلی مکلف به اعلام گزارش یا کمک باشند یا به اقتضای حرفه خود می‌تواند کمک موثری کند، به دو یا هر سه مجازات درجه شش و حسب مورد به انفصال موقت از خدمات دولتی یا عمومی یا محرومیت از فعالیت در آن حرفه به مدت شش ماه تا دو سال محکوم می‌شود.

مجازات برای انتشار فیلم و عکس نوجوانان بزه‌دیده

ماده ۱۸: افشای هویت کسی که وقوع جرم یا شروع به ارتکاب آن یا خطر شدید و قریب‌الوقوع علیه طفل یا نوجوان را گزارش می‌دهد، جز با رضایت خود او یا به موجب قانون، ممنوع است و مرتکب به مجازات درجه هشت محکوم می‌شود و در مواردی که افشای هویت موجب وقوع جرم علیه گزارش‌دهنده شود، افشاکننده حسب مورد به یک یا چند مجازات درجه هفت محکوم می‌شود.

ماده ۱۹: هر کس هویت یا اطلاعات و اسرار طفل و نوجوان بزه‌دیده یا در وضع مخاطره‌آمیز را افشا یا جزئیات جرم ارتکابی توسط طفل و نوجوان یا علیه او را از طریق رسانه‌های گروهی و یا با توزیع- تکثیر- انتشار و نمایش فیلم یا عکس و مانند آن تشریح کند به‌گونه‌ای که موجب تجری دیگران- اشاعه جرم- آموزش شیوه ارتکاب آن یا بروز هر گونه ضرر یا آسیب به طفل و نوجوان یا خانواده او شود به مجازات حبس درجه شش محکوم می‌شود.

طبق تبصره این ماده هرگاه توزیع، انتشار و نمایش فیلم یا عکس و مانند آن به‌صورت محدود و به‌منظور استفاده علمی یا در جهت مصالح کودک یا کمک به او باشد و همچنین سایر موارد با تشخیص قاضی از شمول این ماده مستثنی است.

* گفتنی است حبس درجه پنج به معنی دو تا پنج سال حبس است، حبس درجه شش شامل شش ماه تا دو سال است، حبس درجه هفت شامل سه ماه تا شش ماه و حبس درجه هشت شامل سه ماه حبس است.