خانه های تاریخی اردبیل

بیشتر خانه های تاریخی اردبیل که در بافت قدیمی مرکز شهر واقع شده مربوط به دوره قاجار بوده و با توجه به نوع معماری و ساخت منحصر به فرد و قدمت خود بخشی از تاریخ این منطقه را بازگو می کند.

به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب و هوای سرد و کوهستانی معماری خانه های اردبیل متناسب با این شرایط بوده و این از جذابیت ممتازی برای گردشگران برخوردار است.

از جمله اصول به کار رفته در معماری این خانه ها می توان به استفاده از پلان متراکم و فشرده، عایق حرارتی مناسب، تهویه طبیعی و جلوگیری از ایجاد سوز در داخل و خروج حرارت داخلی به خارج از ساختمان و انتخاب بامهای مسطح اشاره کرد.

همچنین استفاده از سطوح خارجی تیره رنگ و پنجره هایی با ابعاد بزرگ برای جذب نور خورشید از اصول قابل توجه معماری خانه های قدیمی اردبیل است.

اکثر خانه های قدیمی شامل سردر، هشتی یا ورودی ابتدایی از در خانه به حیاط، حیاط و میانسرا، راهرو یا ورودی از حیاط به اتاقها و سالنهای پذیرایی، اتاقهای سه دری به عنوان اتاق خواب، اتاق پنج دری به عنوان سالن پذیرایی، مطبخ یا آشپزخانه و تالار است.

حیاط در حکم باغ کوچکی بوده که با کاشت درختان و تعبیه حوضچه هایی فضایی آرامش بخش را برای اهالی خانه فراهم می کرده است.

نمونه هایی از خانه های تاریخی احیاء شده در اردبیل

خانه سید هاشم ابراهیمی

این بنا در بافت قدیم اردبیل در جوار مجموعه جهانی بقعه شیخ صفی کوچه شهیدگاه یکی از یادگاریهای اواخر قرن 13 هجری قمری در شهر اردبیل به شمار می رود. خانه ابراهیمی در حال حاضر تحت مالکیت میراث فرهنگی استان اردبیل است.

بنای مذکور با یک هشتی کوچک از معبر کوچه وارد حیاط مستطیلی شده و عمارت اصلی شامل دو طبقه همکف و زیرزمین و تالار نسبتا بزرگ و زیبایی است.

خانه رضازاده (موزه شهداء)

در محله اوچ دکان یکی از محلات ششگانه و قدیمی اردبیل واقع شده که قدمت آن به اواخر دوره قاجار می رسد. سر در ورودی خانه منتهی الیه جنوب شرقی بنا در مقابل میدانچه قرار گرفته که از طریق هشتی به محوطه حیاط وارد می شود.

بخش اعیانی ساختمان در دو طبقه به مساحت 640 متر مربع و پلان فعلی شکل ساخته شده که طبقه اول دارای دو اتاق گوشواره با یک راهروی میانه و نیز راهروی دیگر عمود بر آن است که با دو دسته پله به هم مرتبط می شود و طبقه دوم نیز دارای دو اتاق گوشواره با یک تالار یا شاه نشین در وسط است.

این بنا تا یک سال پیش به عنوان ساختمان اداره کل میراث فرهنگی استان اردبیل استفاده می شد، اما از سال 92 به موزه شهدای اردبیل اختصاص یافت.

خانه ارشادی

این بنا نیز در محله اوچ دکان قرار دارد و در اواخر دوره قاجار ساخته شده است. در دوران پهلوی دوم آن را برای استقرار مدرسه به آموزش و پرورش واگذار کردند و در حال حاضر خانه ارشادی تحت نظر میراث فرهنگی قرار درد.

خانه وکیل الرعایا

در بافت قدیمی شهر در محله طوی واقع شده و از آثار دوران قاجار است. بخش با ارزش بنا یعنی تالار در قسمت غربی ساختمان قرار دارد و ابعاد آن 10 در 5 متر است. ظلع شرقی تالار دارای پنجره ارسی با با شیشه های رنگین است که در سمت ایوانی که با چهار ستون چوبی شکل می گیرد، قرار گرفته اند. آیینه کاری و مقرنس کاریهای با نقاشیهای پیرامونی، از ویژگیهای درون تالار هستند. و این ساختمان هم اکنون مقرر بنیاد ایرانشناسی اردبیل است.

خانه مروج

این ساختمان در سال 1311 ه.ق بنا شده و از نظر معماری جزو بناهای درونگرا محسوب می شود که بخش اندرونی آن از بین رفته است. هشتی ورودی ضمن آنکه یک فضای ارتباطی است مانع دید مستقیم از بیرون به فضای درون می شود.

داشتن شکل فعلی و خط تقارن مرکز از ویژگیهای پلان بناست که در مرکز آن یک تالار با ارسی هفت دری قرار دارد. این بنا از سال 1380 به محل فعالیت مرکز پژوهشی آیت الله مروج امام جمعه فقید اردبیل تبدیل شده است.

خانه خادم باشی

از بناهای دوره قاجار در محله سرتیپ آباد اوچ دکان قرار دارد. این بنا دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است، دیوارهای بیرونی بنا از کاهگل ساخته شده و تنها طاق نماهای درونی سردر آجری هستند، قسمت بیرونی بنا دارای تزیینات نقاشی و ارسی زیبا بوده که در آتش سوزی از بین رفته است.

خانه میرفتاحی

این بنا که در سال 1250 ه.ق احداث شده در دوران پهلوی اول به عنوان اولین دبیرستان دخترانه کاربری آموزشی داشته سپس در سالهای 1327 تا 30 ه.ق به دبیرستان نظامی اجاره داده شد. خانه میرفتاحی جزو بناهای درون گرا محسوب می شود که در آن هشتی فضا ارتباط دهنده بیرون با میان سرا است.

بنای موجود باقی مانده بنای بزرگتری با دو بخش اندرونی و بیرونی است، ساختمان دارای شبستان های تابستانی و زمستانی است که ارتباطشان از طریق پله هایی در سر گوشه میان سرا، میسر می شود. در حال حاضر این بنا موزه مفاخر دینی اردبیل است.

خانه صادقی

در سال 1283 ه. ق ساخته شده و یکی از یادگارهای دوران قاجار به شمار می رود، این بنا یکی از مجموعه بناهای سه گانه (خانه مبشری، خانه خادم باشی، خانه صادقی) است که در بافت قدیم، محله اوچ دکان قرار گرفته و دارای سه بخش ساختمانی با سه حیاط است.

خانه مناف زاده

در سال 1353 ه. ق ساخته شده و به لحاظ قرار گرفتن در بخش مرکزی حیاط - باغ حالت کوشک مانند دارد. اختلاف سطح بین سمت شمالی و جنوبی معادل گامهای نه پله، موجب شده که نمای جنوبی یک طبقه و شمالی دو طبقه به نظر برسد. این خانه پلان مستطیلی دارد با هره چینی آجری دوال بندی و طرح و نقوش هندسی در نما، تزیین شده و هم اکنون ساختمان اداری حوزه هنری اردبیل است.

خانه مبشری

از آثار دوران قاجاریه است که در بافت قدیم محله اوچ دکان قرار گرفته و دارای هشتی ورودی و حیاط اندرونی و بیرونی است. مصالح دیوارهای بیرونی از کاهگل است و تنها سر در نمای داخلی بنا مشرف به حیاط آجرکاری شده است.

خانه آصف

این بنای قاجاری واقع در کوچه معمار و متعلق به خانواده آصف بوده و خانه ای یک طبقه و یک نیم طبقه به عنوان بالاخانه وتقارن محوری دارد و راهرویی به نام تختگاه دسترسی به سایر فضاها را امکان پذیر میکند. در انتهای این راهرو دری برای ورود به فضاهای خدماتی تعبیه شده است.

از دو ضلع جانبی آن دسترسی به فضایی به نام اتاق سه دری و یک اتاقک پستو در پشت آن انجام میگیرد، در طرف دیگر وارد اصلی ترین اتاق این بنا، اتاق هفت دری می شود که پنجره های آن با ارسی های زیبایی با نقوش گره بندی و شیشه های رنگی تزئین شده، در پشت این اتاق سه اتاقک به صورت پستو قرار گرفته اند که توسط ارسی هایی از این قسمت جدا شده اند.

داخل این پستوها تزئیناتی از جمله بخاری دیواری و نقاشی دیده می شود و روی این فضا سه اتاقک با عنوان بالاخانه قرار گرفته اند. بقیه فضاها عینا به صورت قرینه درضلع دیگر اتاق هفت دری تکرار شده اند.

دبیرستان صفوی

از بناهای دوران پهلوی اول است که توسط معماران آلمانی طراحی و اجرا شده است. مصالح به کار رفته عبارت از اره سنگی به ارتفاع حدود 1.20 متر و آجر در بدنه ها است.

ارتباط طبقه فوقانی از طریق پله هایی است که بلافاصله بعد از ورود به طبقه همکف قرار دارند. قاب بندی آجری دور در و پنجره، هره چینی خط آسمان "دور بام"، کاشیکاری معرق کتیبه بالای سر در اصلی و سر در تالار سخنرانی از مشخصات تزیینی بنا محسوب می شود.

ساختمان فرمانداری

تاریخ ساخت این بنا 1310 ه. ق پنچ سال قبل از دبیرستان صفوی است. بنای معروف شهر یعنی شیر و خورشید (بیمارستان فاطمی) مدرسه صفوی و ساختمان فرمانداری سابق با مشاوره معماران آلمانی ساخته شده اند.

ساختمان فرمانداری به صورت نئوکلاسیک ایرانی اجرا شده و دارای فرم پلانی "V" شکل است و در واقع اصول معماری ایرانی در کالبد بنا با مصالح جدید و به کارگیری تکنیک ساخت اروپاییان پیاده شده است. در زیرزمین بنای اصلی این ساختمان طاقهای آهنگ به کار رفته است.

قسمت شاه نشین به صورت مرتفع و دو بازوی کناری در دو طبقه اجرا شده، پیش بینی سیستمهای تاسیساتی الکتریکی و بهداشتی از مشخصه های ساختمان در مقایسه با وضعیت کالبدی و اجتماعی شهر در زمان احداث بنا به شمار می رود.