تاریخ فرهنگ و هنر به روایت تمبر
تهران (پانا) - شاید باورنکنید کاغذی در یک قطع کوچک توانسته نمادی از پیام‌های فرهنگی، سیاسی، هنری و... در کشورهای مختلف دنیا باشد.
به‌گزارش ایران، صحبت از تمبر یا تمبر پستی است؛ مدرکی چاپی که نشان‌دهنده پیش‌پرداخت مبلغی برای خدمات پُستی است که به‌صورت کاغذی کوچک و چهارگوش تهیه می‌شود و دندانه‌ای در چهارسوی آن کاغذ وجود دارد. قدیمی‌ترین تمبر رسمی ایران، معروف به تمبر باقری، در روزگار پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار و در سال ۱۲۴۷ه .ش برابر با ۱۸۶۸ م منتشر شده است اما دراین چندین سال تغییرات بسیاری در المان‌های تمبر ایجاد شده و حتی با ورود تکنولوژی دستگاه‌هایی هم به‌عنوان طرح تمبر ساخته شد، اما جالب است بدانید طرح‌هایی که در سال جدید طراحی و به تولید رسیده تصاویری از مشاهیر، ادبا، هنرمندان بزرگ سینما، موسیقی ، تجسمی و... و همچنین شخصیت‌های دینی و سیاسی است که می‌تواند علاوه بر معرفی شناسنامه این افراد، پیام‌آور فرهنگ و هنر ایران زمین باشد؛ اتفاقی که به همت و تلاش سیدجمال هادیان طبایی زواره رئیس شورای تمبر به وجود آمد. درخصوص این موضوع گفت و گویی با او انجام شده که درادامه می‌خوانید:
ابتدا در خصوص کارکرد استفاده از تمبر در کشورمان توضیح بدهید؟
تمبر را سفیرکوچک فرهنگی می‌نامند و تاریخ قدمت استفاده از آن در ایران به بیش از یک سده قبل بر می‌گردد. در واقع به‌وجود آمدن تمبر به این سبب بوده که بشر تصمیم می‌گیرد مابه ازای مرسولات پستی اعم از نامه یا کالا محتوای دیگری هم با آن منتقل شود. این محتوا می‌تواند نشانه‌هایی از فرهنگ، هنر، آیین‌ها، مشاهیر کشور، ظرفیت‌های زیست‌محیطی و تاریخی و میراثی باشد و به همین دلیل تمبر در همه جای دنیا در ارسال و مراسلات مورد استفاده است، البته در کنار استفاده در چرخه پستی مجموعه‌دارانی هم پدید آمده‌اند و به این کالای فرهنگی علاقه‌مند شده‌اند و بر این اساس گنجینه‌های خصوصی و عمومی تمبر به‌وجود آمده که بسیار با ارزش هستند و پیام فرهنگی تمبر را به نسل‌های بعد منتقل می‌کنند.
اما باید با اظهار تأسف بگویم امروزه کارکرد استفاده از تمبر در کشور ما کاهش پیدا کرده است. در واقع مجموعه شرکت ملی پست ایران بتدریج و در طول دهه‌های گذشته همراه با به روز کردن تجهیزات، کاربرد تمبر در چرخه پستی را حذف کرده و به نقش تمبر روی آورده است. هر چند با این فرایند کار براحتی و با سرعت عمل بیشتری انجام می‌شود اما این نگاه، اشتباه بزرگی بود چون نقشی را که تمبر در انتقال فرهنگ و مفاهیم ملی داشت نادیده گرفته شد. در سال‌های اخیر تقریباً همه ذینفعان به این دیدگاه اشتباه پی بردند و درصدد جبران آن هستند. در رویکرد جدید وزارت ارتباطات براساس خواسته مردم و اهالی فرهنگ و همچنین مجموعه‌داران تمبر قرار است تمبر باردیگر به چرخه پستی بازگردد البته فراموش نکنیم این بازگشت دشواری‌هایی هم دارد. مانند ایجاد سازوکار نگهداری و حساب و کتاب ویژه در دفاتر پستی و فروش آن و همچنین چاپ و طراحی با کیفیت تمبر؛ اما به عقیده من تحمل تمامی این دشواری‌ها در برابر ارزش فرهنگی در انتقال مفاهیم و ذخایر معنوی و ظرفیت‌های کشورمان ناچیز است. بر این اساس ضرورت دارد تمبر به روی پاکت های پستی برگردانده شود و با انجام این کار قطعاً مجموعه‌داران نیز با انگیزه بیشتری نسبت به حفظ و حراست از این کالای فرهنگی اقدام خواهند کرد.
ماهیت وجودی شورای تمبر انتخاب موضوعات ملی، نظارت بر مراحل طراحی، چاپ، انتشار و توزیع و رونمایی از تمبر است. این شورا که مستقیماً زیر نظر شخص وزیر ارتباطات عمل و رئیس آن را نیز وزیر منصوب می‌کند دارای آیین‌نامه مصوبی است که در چهارچوب آن عمل می‌کند و از این منظر جایگاهی موازی با شرکت ملی پست دارد. نمایندگانی از وزارت اقتصاد و دارایی، وزارت امور خارجه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و شرکت ملی پست در این شورا عضویت دارند و براساس آیین نامه هر سال تعدادی تمبر برای چاپ و انتشار و استفاده مصوب می‌شود. معمولاً این تعداد در سال‌های گذشته بین 10 تا 15 تمبر نکوداشت ملی بوده است اما به لحاظ قانونی محدودیتی در تعداد مصوبات شورا وجود ندارد.
نماینده‌ها‌یی که اشاره کردید حضورشان در شورای تمبر چه ضرورتی دارد؟
آیین‌نامه شورای تمبر مربوط به دهه 60 است و اعضای شورا هم بر اساس مقتضیات دهه 60 انتخاب شده‌اند اما در آیین نامه جدید که هنوز ابلاغ نشده تغییراتی در اعضا هم به وجود آمده است. به طورمثال حضور نماینده وزارت اقتصاد به این دلیل است که در گذشته تمبر به‌عنوان اوراق بهادار در چاپخانه وزارت اقتصاد چاپ می‌شده است. نماینده وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم بدین منظور حضور دارد که موضوعات فرهنگی و هنری را تأیید کند. نماینده سازمان تبلیغات اسلامی هم درباره ضرورت انتخاب موضوعات مرتبط با مناسبت‌های انقلابی، اسلامی و آیینی حضور دارد. ماهیت حضور نماینده وزارت امورخارجه نیز از این جهت است که طی سال تعدادی از کشورهای دوست، تقاضای انتشار تمبر مشترک دارند و بر این اساس نظر کارشناسی درباره ضرورت و طراحی چنین تمبرهایی از سوی این وزارتخانه اعلام می‌شود، الزامی است. نماینده شرکت ملی پست هم بخش چاپ، توزیع و بهره‌برداری از تمبر در چرخه پستی و ارتباط با مجموعه‌داران را برعهده دارد. این جلسات معمولاً یک یا دوبار در ماه تشکیل می‌شود و هر تمبر با اکثریت آرا مورد تصویب قرار می گیرد و بعد از تصویب از سوی وزیر ارتباطات تأیید می‌شود و اعتبار
پیدا می‌کند و به مرحله چاپ می‌رسد.
در آیین‌نامه جدید که امیدواریم بزودی ابلاغ شود علاوه بر اعضای نامبرده نماینده‌ای از انجمن طراحان گرافیک و نماینده‌ای از دانشکده هنرهای زیبا نیز حضور خواهند داشت تا از منظر طراحی و زیباشناسی نظر دهند.
تمبر در کشور ما بر چند نوع تقسیم می‌شود؟
در جهان و در ایران تمبر انواع مختلفی دارد؛ بخشی از تمبرها در سطح ملی تولید و منتشر می‌شوند که مربوط به مناسبت‌ها و شخصیت‌های ملی است که ما نام آنها را تمبر نکوداشت می‌گذاریم. این تمبرها ارزش بسیار ویژه‌ای دارند به این دلیل که حامل موضوعات ملی هستند و گستره توزیع آن در داخل و خارج از کشوراست.
تمبر جاری هم یک نوع تمبر است با یک طرح ثابت همیشگی که هر سال با تیراژ بالا تولید و چاپ می شده و در سال‌های متمادی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. شورای تمبر با انتشار چنین تمبری مخالف است و از این پس منتشر نخواهد شد. تمبرهای سفارشی هم دسته دیگری هستند که به چند نوع تقسیم می‌شوند. دسته اول تمبر شخصی برای اعضای خانواده در مناسبت‌های مختلف، دسته دوم تمبرهای تبلیغاتی برای تبلیغ برند یا محصولات یا خدمات یک مجموعه صنعتی، اقتصادی یا فروشگاهی، دسته سوم تمبرهای اختصاصی که به درخواست نهادها و ارگان های حاکمیتی و دولتی در محدوده وظایف ملی، منطقه‌ای، استانی یا محلی منتشر می‌شوند. هدف از تمبرهای اختصاصی بیشتر تبلیغات و رونمایی در یک مراسم است. بیشترین سوءاستفاده از چاپ و انتشار تمبر در حوزه تمبرهای اختصاصی اتفاق می‌افتاد. زمانی که بنده این مسئولیت را با حکم وزیر ارتباطات عهده‌دار شدم آنچه که مسلم است اولین اقدام تدوین آیین نامه جدید شورای تمبر بود که ان شاء الله بزودی با تأیید وزیر ارتباطات ابلاغ خواهد شد. براساس این آیین نامه از این پس تمبری با عنوان تمبر جاری وجود نخواهد داشت و همه تمبرهای نکوداشت ملی در حکم تمبر
جاری و قابل استفاده در چرخه پستی خواهند بود.
نکته دیگر مندرج در آیین‌نامه جدید آن است که درخواست تمبر اختصاصی در استان‌ها ابتدا باید در شورای فرهنگ عمومی استان مورد تأیید قرار گیرد و اگر آنجا تأیید شد بعد در شورای تمبر بررسی شود. در حال حاضر شورای تمبر با اغلب درخواست‌های تمبر اختصاصی مخالفت می کند چون انتشار آنها نه اثر و ضرورت دارد و نه طراحی حرفه ای. به همین دلیل در دوره جدید شورای تمبر، تعداد تمبرهای اختصاصی بسیار کاهش یافته و دارای یک نظم جدی شده است.
درخصوص تمبرهای نکوداشت ملی چه اقداماتی انجام گرفته است؟
طبق آیین‌نامه شورای تمبر، در طول سال برای تعدادی از مناسبت‌های خاص تمبرهای ملی طراحی و منتشر خواهد شد. به‌عنوان مثال برای نخستین بار از بهمن ماه سال قبل و در دوره مدیریت جدید تصمیم گرفتیم از مشورت نهادهایی که مسئولیت دارند بهره ببریم. نهادهایی مثل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان محیط‌زیست، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، فرهنگستان‌های هنر، علوم، زبان و ادبیات فارسی، علوم پزشکی و همچنین دانشگاه‌های معتبر مانند دانشگاه تهران و کتابخانه‌ها و موزه‌های معتبر مانند کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، کتابخانه و موزه ملک و کتابخانه مجلس شورای اسلامی. ما با کمک این نهادها تصمیم گرفتیم ظرفیت‌های مغفول مانده و شخصیت‌هایی را که تا به امروز معرفی نشده‌اند در قالب تمبر نکوداشت ملی به جامعه معرفی کنیم تا خلأیی که در طول سال‌های اخیر وجود داشته، جبران شود. حاصل این مشورت‌ها تأیید 100 تمبر است که بیش از 70 درصد آن به مشاهیر برجسته فرهنگی، علمی و هنری کشور و مابقی آن به ظرفیت‌های تاریخی و زیست‌محیطی و گونه‌های حیوانی و گیاهی منحصربه‌فرد ایران اختصاص دارد. همچنین در تهیه تصاویر این مجموعه
بزرگ از عکس‌ها یا طراحی‌های برترین عکاسان و نقاشان استفاده کردیم. برای مثال از آثار عکاسان مشهور ایرانی مانند خانم مریم زندی، آقایان اسکویی و فخرالدین فخرالدینی استفاده کردیم. همین‌طور در حوزه‌های میراث فرهنگی، محیط زیست و سایر رشته‌ها از تصاویر برترین عکاسان و همچنین نقاشان دیجیتال مقلرآقایان علیرضا ذاکری و هادی حیدری بهره جستیم و براین اساس بانکی از طراح ها و عکاس‌های درجه یک جمع‌آوری شده که این رویکردی فوق‌العاده و کم نظیر است. باید بگویم شورای تمبر در 6 ماه گذشته به اندازه 6 سال گذشته مصوبه داشته و در این زمینه تلاش بسیار زیادی کرده است.
تمبرهای مصوب در جلسه شورای تمبر به چهار بخش مشاهیر و مفاخر ایران، اماکن تاریخی، فرهنگی، ظرفیت‌های زیست‌محیطی و موضوعات مناسبتی تقسیم‌بندی می‌شوند. در بخش مشاهیر، تمبرهای فرماندهان شهید دفاع مقدس، شهیدان صیاد شیرازی، همت، زین‌الدین، بروجردی، جهان‌آرا، کاظمی، خرازی، باکری و باقری و علاوه بر اینها، تمبرهایی مزین به تصاویر حضرت آیت‌الله العظمی جوادی آملی مصوب شده است.
همچنین تمبرهای استاد محمدرضا حکیمی، رضا داوری‌اردکانی، غلامحسین دینانی، مهدی محقق، محیط طباطبایی، محمد‌ابراهیم باستانی پاریزی، محمد معین، سید جعفر شهیدی، پرویز کردوانی، مرتضی ممیز، خسرو شکیبایی، داوود رشیدی، محمدعلی کشاورز، جمشید مشایخی، علی نصیریان، داریوش مهرجویی، جلیل شهناز، حسن کسایی، فرهاد فخرالدینی، لوریس چکناواریان، تاج اصفهانی، محمود افشار، عباس زریاب خویی، محمدرضا شفیعی کدکنی، ابوالفضل زرویی نصرآباد، عمران صلاحی، محمود دولت‌آبادی، هوشنگ ابتهاج، کیومرث صابری فومنی، عبدالله انوار، منوچهر احترامی، احمد مهدوی دامغانی و بسیاری از مشاهیر درجه یک کشور به تصویب رسیده‌اند. اما اتفاق دیگر در شورای تمبر توجه به بحث طراحی و کیفیت طراحی بوده است. پیش از این به‌دلیل محدودیت‌های موجود طراحی در حوزه دبیرخانه شورای تمبر انجام می‌شد و همکاران ما زحمات بسیاری دراین باره کشیده‌اند. اما فراموش نکنیم که حوزه فرهنگ و هنر، حوزه کثرت است و باید تلاش کنیم از ظرفیت همه هنرمندان برای سلایق مختلف استفاده کنیم. ما باید از اصول طراحی روز دنیا بهره ببریم یعنی نباید طراحی گرافیکی تمبر ما برداشتی از سبک دوره قاجار یا پهلوی باشد. شیوه طراحی دوره‌های گذشته در عین حالی که ارزشمند است باید به روز شود. اقتضائات دوره جدید، طراحی‌های جدید، مینی مال، ساده، گویا و زیبا می‌طلبد.
نکته دیگر در کیفیت تمبر، چاپ آن است. برای چاپ و انتشار یک تمبر با کیفیت لازم است مراحلی چون انتخاب سوژه، طراحی تمبر، کاغذ و مرکب مناسب و ماشین چاپ با کیفیت و ناظر چاپ آگاه فراهم باشد اما این چرخه همچنان معیوب است و براین اساس یکی دیگر از رویکردهای شورای جدید تمبر این است که به چرخه تولید تمبر نظارت کند تا تمبرهای با کیفیت چاپ و منتشر شود. اینجا یک نکته را متذکر می‌شوم و آن اینکه به عملکرد شورای تمبر در این دوره کوتاه نقدهایی وارد شده است. من معتقدم هر وقت به شما نقدی وارد شود نشان از موفقیت دارد اما بایستی مسیر شما بر اساس این انتقادها تصحیح شود و من برای هر نوع انتقادی احترام قائل هستم و سعی می کنم از نقد منتقدان استفاده کنم. برای مثال عده‌ای انتقاد داشتند در بین این مشاهیر انتخاب شده چرا تصویر بانوان دیده نمی‌شود البته اگر این دوستان توجه می‌کردند حتماً نام و تصاویر بانوان را هم می‌دیدند افرادی مثل طاهره صفار‌زاده، توران میرهادی، سیمین دانشور و ایران درودی که تمبرهایشان مصوب شده و آماده چاپ است و البته تمبر دیگر بانوان بزرگ ایران مانند خانم‌ها بدرالزمان قریب، زبان‌شناس، زینت الملوک امامی، نگارگر، مجتهده امین، فقیه و مجتهد، مهدوی دامغانی، مترجم بزرگ ایران، قمر آریان نویسنده بزرگ ایران، مریم میرزاخانی، ریاضیدان بزرگ ایرانی و فروغ فرخزاد شاعر ارزشمند کشورمان در مسیر بررسی و تأیید قرار دارند. براین اساس نگاه شورای تمبر در انتخاب مشاهیر به هیچ عنوان نگاه جنسیتی نبوده بلکه بر اساس فهرست مراجع علمی که در اول گفت‌و‌گو گفتم عمل کرده‌ایم.
تلاش ما این است این تمبرهای مصوب که تعدادشان هم بسیار است به تدریج و با حوصله در مناسبت‌های مختلف و مرتبط در بزرگداشت‌ها، تولدها یا روز مخصوص به آن ظرفیت تاریخی و فرهنگی منتشر و وارد چرخه پستی شود. از شرکت ملی پست قدردانی ویژه می‌کنم چرا که تصمیمات شورای تمبر وقتی به منصه ظهور می‌رسد که شرکت ملی پست همکاری داشته باشد. وظیفه ما انتخاب سوژه، طراحی و آماده‌سازی است و شرکت پست، چاپ باکیفیت و توزیع بین مجموعه داران و آوردن تمبر به چرخه پستی را برعهده دارد. ما دوتا مجموعه کنار هم هستیم که با هم‌افزایی ما تمبر با یک کیفیت و ماهیت خوب عرضه خواهد شد.
در خصوص شخصیت‌های دینی، مذهبی یا سیاسی هم تمبرهایی طراحی شده است؟
بله. از ابتدا هم تمبرهایی در این خصوص وجود داشت و در همین دوره هم همان‌طور که اشاره کردم شخصیت‌هایی همچون آیت‌الله العظمی جوادی آملی به‌عنوان یک حکیم، فقیه و فیلسوف انتخاب شده‌اند و همچنین شخصیتی مانند بانو مجتهده امین به‌عنوان فقیه و اسلام شناس در قالب تمبر منتشر خواهند شد. ما در شورای تمبر تلاش می‌کنیم تعریف مشخصی برای مشاهیر داشته باشیم و بر اساس سلیقه عمل نکنیم. زمانی یک فرد جزو مشاهیر قرار می‌گیرد که در بین هم کسوتان یا هم رشته ای‌های خودش چند سر و گردن بالاتر باشد. مورد وثوق و اعتماد و ارجاع همه کارشناسان باشد و هیچ کس نتواند در مرتبت علمی و عملی او خدشه‌ای وارد کند. شما به شخصیت بزرگانی مثل عباس زریاب خویی، محمد محیط طباطبایی، سیدعبدالله انوار، ابوالقاسم گرجی، مهدی محقق یا ایرج افشار نگاه کنید. اینها در چند رشته علمی به بالاترین درجات رسیده‌اند. مرحوم محیط دیپلم دارالفنون بود اما استادان بزرگ دانشگاه تهران در ادبیات و تاریخ همواره در منزلش پای درسش می‌نشستند. اینها بحرالعلوم‌های زمان خویشند که نیاز به تبلیغات ندارند. اینها شایسته درج تمبرند. ما باید حواسمان باشد که مشاهیر حقیقی را انتخاب کنیم نه
مشاهیری که با تبلیغات رسانه‌ها شهیر شده‌اند.
تمبرهای جدید با چه قیمتی عرضه خواهد شد؟
قیمت‌گذاری قاعده‌ای دارد و بر اساس سنگ اول مرسولات پستی که بهای ارزان‌ترین نرخ پستی است صورت می‌گیرد. قبل تر‌ها این سنگ اول 1800 تومان بود و چندین سال هم با همین قیمت عرضه شده اما طبق تعرفه جدید و قیمت کارشناسی ارزان‌ترین تمبر نزدیک به 4 هزار تومان خواهد بود. البته اندازه و تکنیک چاپ تمبر هم در بهای تمبر مؤثر است. به هرحال قیمت تمبر بر اساس نظر کارشناسی شرکت ملی پست تعیین می‌شود و شورای تمبر در قیمت‌گذاری و فروش تمبر هیچ نقشی ندارد.
جامعه چقدر با موضوع تمبر آشنا و در ارتباط هستند؟
قبل‌تر از اینکه بحث فضای مجازی وجود داشته باشد ارتباطات تنها از طریق نامه یا بسته‌های پستی انجام می‌گرفت اما در حال حاضر که تمبر از روی پاکت نامه حذف شده بخشی از ظرفیت فرهنگی تمبر از بین رفته است که امیدوارم به چرخه پستی برگردد. مردم ایران ریشه در فرهنگ و هنر و زیبایی را دوست دارند و به آن توجه می‌کنند اما ما با بی‌توجهی بخشی از زیبایی را از معرض دیدشان حذف کرده‌ایم. من خیلی امیدوارم که تلاش مشترک شورای تمبر و شرکت ملی پست در بازگرداندن تمبر به چرخه پستی به نتیجه برسد.
قرار است در هفته جاری سایت شورای تمبر راه‌اندازی شود. این سایت اولاً اخبار شورای تمبر را منتشر می‌کند، ثانیاً تمبرهای مصوب را معرفی می‌کند و ثالثاً پیشنهادهای نهادها و مردم را دریافت تا در شورای تمبر بررسی شود و رابعاً این که طرح‌های برگزیده شده کشورهای دیگر نیز در این سایت معرفی می‌شود تا طراحان تمبر و علاقه‌مندان و مجموعه‌داران با آخرین ذائقه‌های طراحی تمبر در دنیا آشنا شوند.
چرا تمبر از چرخه پستی حذف شد و راه حل بازگشت آن چیست؟
این اتفاق در دوره‌های قبل و از سوی شرکت ملی پست ایران انجام گرفت و برای راحتی و سرعت بخشیدن به کار تجهیزاتی را وارد کرده که این دستگاه‌ها نقش تمبر می‌زند و بر این اساس تمبر از چرخه پستی حذف شد. این دوستان براین اندیشه بودند تمبر هم مانند خیلی موارد دیگر باید به موزه سپرده شود و آن را کنار گذاشتند در صورتی که اگر به مرسوله‌هایی که از کشور خارجی وارد می‌شود نگاه کنید گاهی نزدیک به 7-6 تا تمبر زیبا به آن نصب شده است. جالب است همین کشورهایی که این تکنولوژی را به کشور ما فروخته‌اند از تمبر کاغذی استفاده می‌کنند. نظر ما این است درکنار تکنولوژی روز، باید بخشی از هزینه مرسولات به‌صورت تمبر کاغذی استفاده شود تا ظرفیت این سفیر فرهنگی شکوفا گردد. شرکت ملی پست هم به این موضوع آگاه است و همکاری بسیاری داشته و بر این اساس آیین نامه‌هایی را تصویب کرده و در سال 1400 بخشی از هزینه‌های مرسولات به‌صورت تمبر کارسازی می‌شود.
این تمبرهای جدید در فضای شهری چگونه دیده خواهد شد؟
یکی از برنامه‌های شورای تمبر این است که با همکاری سازمان زیباسازی شهر تهران، مجموعه صدتایی تمبر را در بیلبور‌دهای شهری و در موقعیت‌های خاص به نمایش درآوریم. البته ما باید اجازه پدیدآورنده‌ها را بگیریم و سپس این تمبرهای زیبا را در سطح شهر به نمایش درآوریم.
ارسال دیدگاه