نفسهای آلاچیق ترکمن به شماره افتاده/ زندگی ماشینی تهدیدی برای صنایع دستی و سنتها

به گزارش خبرگزاری پانا:ماشینی شدن زندگی و تغییر وضعیت زندگی از روستایی به شهری و عوامل دیگر سبب شده تا امروزه کمتر هنرمندی در تولید آلاچیق فعال باشد و هنرمندان این رشته نیز همانند هنرشان به فراموشی سپرده شده اند.
تركمنان در قرن یازدهم میلادی در مرو ساكن گشته پس از مرز بندی بین روسیه و ایران عده ای در ایران ساكن شدند، این قوم از دوران بیابان گردی تا به امروز از چادر تركمنی ( آلاچیق ) استفاده می كنند.

برای تهیه آلاچیق ترکمنی مواد اولیه ای نظیر چوب عرعر، نمد، پوست حیوانات، حصیر، میخ چوبی، نخهای پشمی و نخ پنبه ای استفاده می شود.

محمد کیخا معاون صنایع دستی میراث فرهنگی گلستان در این زمینه به خبرنگار پانا می گوید: پس از تهیه تنه درخت عرعر از مناطقی چون كردكوی آنرا با قلم و چكش به چند تكه كه آن نیز بستگی به قطر تنه درخت داشته ( 4 الی 8 تكه ) تقسیم می كنند. سپس قطعات بریده را روی خرك تراش برده و در بین غلاف متحرك آنرا محكم می کنند، این امر با پا و پدالی كه در پایین خرك تعبیه شده صورت می گیرد تا چوب در هنگام كار جابجا نشود سپس با داس پوست آنرا كنده و تراش می دهند.
وی اظهار داشت: آنگاه چوبها را دو الی سه روز در معرض آفتاب قرار داده و بعد داخل كوره به مدت نیم ساعت می گذارند. پس از بیرون آوردن از كوره به مدت 10 دقیقه فرصت داشته تا به آنها فرم دهند در غیر اینصورت موجب شكستن چوبها می شود.
وی یادآور شد: هنگامی كه چوبها برای مصارف گوناگون در اندازه های متفاوت آماده شد بنا به نیاز آنرا فرم داده و برای ساخت بخشهای متعدد آلاچیق از آن استفاده می كنند.
کیخا یادآور شد: برای ساخت اوق چوب تراشیده شده را روی خرك فرم دهی بین دو میله قرار داده و زیر آن چوبی قطور گذارده تا بعنوان اهرم عمل كرده از شكستن چوب اوق جلوگیری نماید.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی گلستان ادامه داد: میزان انحنای چوب بستگی به مصرف آن در بخش های مختلف دارد، بعنوان مثال چوبهای اوق باید از انحنای زیاد برخوردار شوند اما چوبهای تارم نیاز به انحنای كمتری داشته و توی نوك بیشترین انحنا را به خود می گیرد.
وی یادآورشد: ارتفاع اوق ها به نیمه آلاچیق ( بالای تارم ) رسیده كه قد چوب آن سه متر است و برای ایجاد انحنا از الگوهایی كه از قدیم الایام از اجدادشان به ارث رسیده بهره می جویند.
کیخا گفت: در بخش گنبدی اسكلت از 60 اوق استفاده می كنند و در قسمت انتهایی آن در مركز گنبد به توی نوك متصل می شود که توی نوك نیز همچون اوق به همان شكل ساخته شده با این تفاوت كه توی نوك به شكل دایره با قطر 2 متر در می آید و روی آن 60 سوراخ جهت قرارگیری اوق ها تعبیه می گردد.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی گلستان گفت: تارم كه به شكل آكاردئون بوده از چوب عرعر به ارتفاع دو متر كه بزرگترین قطعه بوده و در وسط قرار می گیرد ساخته شده و باقی قطعات هر چه به سمت كناره می رود كوچكتر می شود، قطعات به شیوه قبل آماده و با انحنایی كم بطور ضربدری روی هم قرار گرفته و در محل اتصال سوراخی تعبیه شده تا به كمك بند پوستی ( پوست شتر ) ، دو قطعه به هم وصل گردد. بند در دو طرف سوراخ با گره ای محكم می شود.
وی افزود: ارتفاع تارم هنگامیكه باز می شود در دو اندازه 1.70 و 1.40 است و جهت تكمیل آلاچیق باید چهار قطعه تارم را كنار هم قرار داده با كمك دو نفر دو عدد از اوق ها را روبروی هم در توی نوك گذارده و انتهای اوق را در بالای تارم با نواری باریك ( جاجیم باف ) به نام « دوزی » بسته سپس باقی اوق ها را بطور متقارن دورتا دور تارم چیده و می بندند تا كامل شود.
کیخا یادآورشد: پس از تكمیل اسكلت آلاچیق توسط میخهای چوبی ( دو شاخه ای ) به فاصله یك الی دو متر روی زمین كوبیده و در مواقع لزوم بندهایی را بدان وصل نموده كه بدان « ارقن » گفته می شود تا باد آلاچیق را جمع نكند.
وی افزود: جهت محكم شدن اسكلت تارم را با نوار جاجیم باف بنام « دورلق یاخا » و بالای تارم را نیز توسط نواری دیگر بنام « بیل یوپ » می بندند.
معاون صنایع دستی میراث فرهنگی گلستان افزود: پس از آن تمامی اسكلت را با حصیر و نمد می پوشانند، بدین ترتیب كه ابتدا سه قطعه حصیر را دور تارم پوشانده، روی حصیر چهار قطعه نمد مستطیلی شكل با بندهایی به طول دو متر قرار داده و به تارم می بندند، آنگاه دو قطعه نمد ذوزنقه شكل در بخش گنبدی گذارده و فضای بالایی آنرا با نمدی دایره شكل می پوشانند.كف آلاچیق را نیز با نمد پوشانده تا مانع نفوذ رطوبت به داخل آلاچیق گردد.
برنامه های صنایع دستی برای احیا رشته های منسوخ شده
كیخا با اشاره به منسوخ شدن برخی رشته های صنایع دستی گفت: برخی رشته ها منسوخ شده توسط معاونت صنایع دستی دوباره احیا شد و واحد احیاء صنایع دستی در این معاونت وظیفه مطالعه در مورد صنایع دستی در حال منسوخ شدن و یا منسوخ شده دارد.
وی افزود: به عنوان مثال سوزن دوزی زیارت جزو مواردی بود كه منسوخ شد ولی كارشناسان ما آن را احیا كردند.
وی افزود: برخی رشته ها نیز به دلیل اینكه هنرمند منحصر به فرد داردشرایط منسوخ شدنش فراهم شده است اما معاونت صنایع دستی استان اموزش هنرجویان جدید این رشته را آغاز كرده است.
به گفته کیخا، زیور آلات و ابریشم بافی تركمن از این دست است كه در بخش زیور آلات تركمن غلام آق پدر زیور آلات سازی تركمن در كشور هر ترم 20 نفر از هنرجویان را اموزش می دهد.
کاربرد آلاچیق کاهش یافته است
جعفر خاندوزی کارشناس صنایع دستی گلستان نیز درباره هنرمندان شاخص آلاچیق ترکمن افزود: امروزه بدلیل محدود شدن كاربرد آلاچیق ، میزان تولید آن نیز به همان نسبت پایین آمده و هنرمندان سازنده آن انگشت شمار گشته اند كه در این بین می توان از آیت جان پنق و علی پنق نام برد.
وی یادآور شد: اما امروزه بدلیل تغییر وضعیت زندگیشان به زندگی شهری تنها در مواردی چون كوچ دام به مناطق خوش آب و هوا ، مراسمات خاصی چون عروسی و سایر جشنها آلاچیق را بر پا می دارند.
خاندوزی درباره مناطق تولید آلاچیق یادآورشد: امروزه كمتر هنرمندی می توان یافت كه به این امر مشغول باشد به همین خاطر محل تولید آن محدود به چند روستا از جمله روستای بناور از توابع بندرتركمن و بعضی از روستاهای گنبد کاووس شده است.
به گزارش پانا، صنایع دستی گلستان از جمله جاذبه های فرهنگی و گردشگری استان به شمار می رود که تلاش برای احیای و جلوگیری از نسخ و فراموشی آن می تواند، علاوه بر اشتغالزایی به انتقال این هنرهای پرپیشینه به نسل های بعد کمک فراوانی داشته باشد.

خبرنگار:محمد امین قریشی