آیا آیت‌الله تکنوکرات بود؟

به گزارش ایمنا، سال‌های پایانی دهه ۶۰ تا هشت سال، دوران گذار شهرهای کشور از سال‌های ویرانی پس از جنگ به رویکردهای توسعه و سازندگی بود و دولت مرحوم هاشمی رفسنجانی میدان‌دار این عرصه شناخته می‌شود.

مزه سازندگی دولت آنقدر به دهان تصمیم‌گیران و سیاسیون آن زمان خوب آمد که حتی زمزمه استمرار ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی نیز در محافل سیاسی ابتدای دهه ۷۰ به گوش می‌رسید اما به هر تقدیر که بود ریاست جمهوری مرحوم هاشمی به پایان رسید تا اکنون برخی بسیاری از چالش‌ها و مواهبی که شهرها به ارث برده‌اند را ریشه در دوران هشت ساله دولت سازندگی بدانند.

معضلات آبی کشور و روند بی‌رویه توسعه از جمله مسائل کنونی شهرهاست که منتقدان دولت سازندگی مطرح می‌کنند؛ خبرنگار ایمنا با محسن هاشمی رفسنجانی رئیس شورای شهر تهران، فرزند ارشد مرحوم آیت‌الله هاشمی به مناسبت چهارمین سالگرد درگذشت «سردار سازندگی» درباره آنچه امروز شهرها از دولت سازندگی به ارث برده‌اند گفت‌وگو کرده است که متن آن را در ادامه می‌خوانید:

رویکرد آیت‌الله هاشمی به توسعه چگونه بود؟

در نگاه آیت الله هاشمی رفسنجانی، توسعه پدیده‌ای متعادل، متوازن و پایدار است، یعنی توسعه باید اولاً متضمن برقراری عدالت و تعادل در جامعه شود نه اینکه برخی اقشار خاص از مواهب توسعه بهره مند شوند و سایر اقشار بی نصیب بمانند.

دومین ویژگی متوازن بودن است، یعنی توسعه باید در همه عرصه‌های کشور رخ بدهد، در صنعت، کشاورزی، گردشگری، عمران، فرهنگ، جامعه، سیاست و سایر ابعاد جامعه، توسعه نامتوازن و تک بعدی موجب بروز ناهنجاری و فقدان توازن در کلیت جامعه می‌شود.

سومین ویژگی توسعه از نگاه آیت‌الله، پایدار بودن آن است، یعنی توسعه با محیط زیست و فضای پیرامونی جامعه سازگار شود زیرا توسعه ناپایدار ممکن است در کوتاه مدت موجب رونق شود اما در درازمدت مشکلات فراوانی ایجاد می‌کند.

شرایط پس از جنگ تا چه اندازه مانع توسعه شهرهای کشور شده بود؟ راهکار آیت‌الله برای برون رفت از این معضلات چه بود؟

در ایران پس از جنگ، بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های اصلی توسعه کشور یا وجود نداشت یا به دلیل جنگ آسیب دیده بود و به همین دلیل، اولویت نخست آیت الله هاشمی رفسنجانی در دولت سازندگی، فراهم کردن بستر توسعه یعنی زیرساخت‌ها بود، تصور نادرستی که در برخی افراد وجود دارد این است که آیت الله هاشمی رفسنجانی، به توسعه فرهنگی، اجتماعی و سیاسی توجه نداشت و فقط دنبال توسعه اقتصادی بود در حالی که این افراد توجه ندارند که توسعه فرهنگی و سیاسی و اجتماعی نیز نیازمند ساختار است، بدون مدرسه و آموزش عالی شما چطور می‌توانید دنبال توسعه فرهنگی بروید؟ بدون سالن‌های سینما، تئاتر و موسیقی، توسعه در حوزه هنر بی معنی است و بدون روزنامه و نشریات توسعه سیاسی شکل نمی‌گیرد، همه این زیرساخت‌ها در دولت سازندگی ایجاد شد، بنابراین توسعه به مفهوم کامل آن مورد نظر آیت الله بود و در هشت سال دولت سازندگی به میزان قابل قبولی شرایط توسعه کشور را مهیا کردند که بسیاری از این زیرساخت‌ها در دولت اصلاحات مورد استفاده قرار گرفت.

در زمان ریاست جمهوری ایشان، قبل و پس از آن تا چه اندازه در روند توسعه به نقش محققان ارزش داده می‌شد و تا چه اندازه رویکردها علمی بود؟

یکی از ویژگی‌های آیت الله هاشمی رفسنجانی که شاید بین رؤسای جمهور ایران تاکنون نظیر نداشته باشد، کارشناس محور بودن ایشان در تصمیم گیری بود، یعنی آقای هاشمی به عنوان رئیس جمهور فقط با وزرا جلسه نمی‌گذاشت تا تصمیم بگیرد، بلکه بعضاً تا رده‌های پنجم و ششم دستگاه‌ها با مدیران و کارشناسان گفت‌وگو می‌کرد و سخنان آنها را می‌شنید و با پرسیدن سوالات بسیار زیاد، سعی می‌کرد اطلاعات لازم برای تصمیم گیری را به دست آورد، به همین دلیل بازدیدهای ایشان از پروژه‌ها، نمایشی و تبلیغاتی نبود بلکه ساعت‌ها طول می‌کشید تا ایشان با پرسیدن و جستجو همه ابعاد موضوع که برای شناخت و تصمیم گیری ضروری است را متوجه شود.

یکی از معضلات کنونی برخی شهرهای کشور درخصوص کمبود آب است، انگشت انتقاد به زمان ریاست جمهوری مرحوم هاشمی نیز دراز می‌شود، طرح‌های انتقال آب و سدسازی‌ها در آن دوره را تا چه اندازه به مصلحت امروز شهرها می‌دانید؟

آب اگر برای جامعه ما در چندسال اخیر مساله شده است برای آیت الله هاشمی رفسنجانی مساله امروز و دیروز نبوده است، بلکه از ابتدا ایشان دنبال حل معضل آب در کشور بود و این راه حل را در دو بخش دنبال می‌کرد، بخش افزایش تولید منابع آبی و بخش کاهش مصرف آب؛ در بخش تولید منابع آب ایشان در دو حوزه آبخیزداری و سدسازی تمرکز داشت که اولاً آب پس از بارش به منابع زیرزمینی برگردد و ذخیره شود و ثانیاً روان‌آب‌ها نیز هدر نروند و با ساختن سد، هم جلوی سیلاب‌های مخرب گرفته شود هم منابع برای استفاده کشاورزان، صنعت و آب شرب فراهم شود.

در حوزه مصرف نیز با توجه به اینکه حدود ۹۰ درصد مصرف آب کشور در بخش کشاورزی است ایشان آبیاری قطره‌ای و جایگزینی آن به جای کشت دیم یا غرقابی را دنبال می‌کرد که در هر سه بخش دستاوردهای ماندگاری ایجاد شد، یعنی هم بسیاری از منابع آبی در دوران خشکسالی حفظ شد، هم بسیاری از خسارات سیل در دوران ترسالی مهار شد بدین سبب آبیاری قطره‌ای و آبخیزداری نیز در کشور جدی گرفته شد اما جریان تخریب با بی توجهی به ابعاد و دستاوردهای این نهضت بزرگ آب، اشتباهی را که یک مشاور یا پیمانکار در دوره بعد از سازندگی مرتکب شده است را بزرگ جلوه داده و به بهانه آن آیت الله هاشمی رفسنجانی را تخریب می‌کنند.

نگاه ایشان به توسعه حمل‌ونقل عمومی چگونه بود؟

نگاه آیت الله هاشمی رفسنجانی به حمل‌ونقل، نگاه مبتنی بر ارتقای حمل‌ونقل عمومی بود، ایشان پروژه متروی تهران را که در سال ۱۳۶۰ با فشار دلواپسان وقت و مصوبه هیأت وزیران، تعطیل شده بود، با خطبه مترو و حضور در هیأت وزیران، در اوج جنگ فعال کرد، بخش بزرگی از کمبودهای ناوگان حمل‌ونقل عمومی کشور با دخالت و حمایت ویژه ایشان از اتوبوس سازی برطرف شد و در حوزه ریلی نیز پروژه‌های بزرگ ریلی را جهت ایجاد حمل‌ونقل عمومی انبوه‌بر در داخل کشور و پیوند با شبکه ریلی کشورهای همسایه فعال کرد.

یکی از اتهاماتی که اکنون به ایشان زده می‌شود، «تکنوکرات» بودن است؛ آیا این صفت را درست می‌دانید؟ اصلاً تکنوکرات بودن در ساختار تصمیم‌سازی کشور جای دارد؟ اگر این ادعا را رد می‌کنید، به این موضوع که آیت‌الله هاشمی وسیله‌ توسعه را فدای هدف نمی‌کردند چگونه توضیح می‌دهید؟

بسته به تعریف شما از تکنوکراسی است، اگر تکنوکراسی را تخصص محوری معنا کنید، ایشان به تخصص اهمیت زیادی می‌داد و از توان متخصصین در دولت خود استفاده می‌کرد، اما اگر تکنوکراسی را به معنای منفی آن، یعنی جایگزینی فن سالاری به جای ارزش‌ها به‌کار ببرید، ایشان به عنوان یک مجتهد و اسلام شناس انقلابی، طبیعتاً نمی‌توانست فن سالاری را جایگزین نظام ارزشی و اخلاقی بکند بلکه از تخصص و فناوری در جهت تامین رفاه جامعه و خدمت به مردم و انقلاب استفاده می‌کرد.