سه سالگی زلزله کرمانشاه؛ ساختمان‌های جدید مناطق زلزله‌زده استاندارد است؟

ساعت ۲۱ و ۴۸ دقیقه روز یکشنبه ۲۱ آبان‌ماه ۱۳۹۶ ساعتی فراموش نشدنی برای مردم ایران به ویژه غرب کشور است. ساعتی که زمین لرزه‌ای با بزرگای ۷.۳ به عمق کانونی ۱۹ کیلومتر در ۳۰ کیلومتری شمال غرب سرپل ذهاب، ۵ کیلومتری ازگله، ۲۶ کیلومتری تازه‌آباد در استان کرمانشاه رخ داد. خسارات این زلزله در ۱۰ شهر و ۱۶۳۳ روستا وارد شد و به تخریب ۳۶ هزار واحد مسکونی شهری و روستایی منجر شد. این زلزله مهیب سبب شد تا 621 نفر از هموطنان جان خود را از دست بدهند.

3 سال از زلزله کرمانشاه می‌گذرد و در این 3 سال مردم سختی‌های بسیاری کشیدند اما این سختی‌ها باعث نشد تا فرایند بازسازی مناطق زلزله‌زده انجام نشود. زلزله کرمانشاه در نهایت زمینه بازسازی مناطق محروم استان کرمانشاه را فراهم ساخت و تهدیدی بود که از آن به فرصتی برای بازسازی این مناطق به منظور پیشگیری از حوادث احتمالی بعدی یاد می‌شود.

سومین سالگرد زلزله کرمانشاه فرصتی است که به مرور دوباره ابعاد این حادثه پرداخت. دکتر علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در گفت‌وگو با پانا همزمان با سومین سالگرد زلزله 7.3 ریشتری کرمانشاه با مرور این حادثه به عوامل تاثیرگذار در پیامدهای ناشی از این حادثه طبیعی اشاره کرد و گفت: « روز 21 آبان ماه از نظر فعالیت لرزه‌ای در چند دهه اخیر در ایران، یک روز فراموش نشدنی است. در واقع طی چند دهه گذشته نظیر این زلزله را ندیده بودیم. البته پس از رخداد این زلزله، زمین‌لرزه‌‌ای هم پیرامون تهران در ملارد کرج رخ داد که باعث شد توجه به زلزله و اقدامات مربوط به آن سرعت بیشتری پیدا کند.»

وقوع 4 هزار پس‌لرزه طی 2 سال بعد از وقوع زلزله کرمانشاه

وی افزود: «پس از رویداد زلزله کرمانشاه بود که توجه به تدوین و نهایی شدن قانون مدیریت بحران در مجلس تسریع شد. در زلزله کرمانشاه علاوه بر رویداد زلزله از دیدگاه زلزله‌شناسی، شاهد پس لرزه‌های بسیار متعددی بودیم به طوری که بعد از زلزله اصلی، بالغ بر 4 هزار پس‌لرزه در منطقه رخ داد.»

این مدرس دانشگاه با بیان اینکه پس‌لرزه‌های زلزله کرمانشاه تا دو سال پس از وقوع زلزله اولیه ادامه داشت، گفت: «برآوردها نشان می‌دهد که چنین زلزله‌ای تا دوسال می‌تواند پس لرزه ایجاد کند علاوه بر آن کمانشی که در لایه‌های زیر سطحی زمین بر اثر «گسلش معکوس» گستره پیشانی کوهستان ایجاد شده بود منجر به فعالیت گسل‌های امتداد لرزه همین محدوده شد که با رخداد زلزله‌هایی با بزرگی 5.9 ، ۶ و بالاتر زلزله‌هایی بود که جزو پس لرزه‌های همان زلزله 7.3 محسوب می‌شدند.»

منطقه کرمانشاه از نظر لرزه‌خیزی یک زون زلزله است

بیت‌اللهی در ادامه در پاسخ به اینکه چرا زلزله کرمانشاه با شدتی که داشت، تلفات کمتری نسبت به زلزله‌های بزرگ داشت، گفت: «حدود ۴۰ دقیقه قبل از وقوع زلزله بزرگ کرمانشاه، پیش لرزه‌ای با بزرگی ۴ در همان منطقه اتفاق افتاد که موجب شد برخی هموطنان مراقب و هشیار باشند و هشداری بود که منطقه از نظر لرزه‌خیزی یک زون فعال است. تحقیقی که در سال‌های قبل هم در حوالی سرپل ذهاب انجام شده بود نشان می‌داد که آن منطقه به واسطه وجود گسل‌های متعدد و زلزله‌هایی که در آن منطقه به صورت تاریخی رخ داده است از لرزه خیزی بالایی برخوردار است. حتی در زلزله بزرگ سرپل ذهاب، لرزش آن در تهران هم حس شد و شعاع تأثیر بسیار فراگیری داشت.»

وقوع زلزله کرمانشاه در محدوده‌ای با تراکم پایین جمعیت

وی ادامه داد: «یکی از نکات قابل توجه در زلزله کرمانشاه این است که این زلزله در محدوده‌ای تُنُک و کم تراکم از نظر جمعیت رخ داد و شهرهایی همچون سرپل ذهاب، ازگله یا آبادی‌های اطراف آن شهرهای کوچکی محسوب می‌شوند که جمعیت زیادی ندارند. تراکم جمعیتی پایین، انتظار ما را در کاهش تلفات انسانی بالا می‌برد که چنین هم بود. معلوم نبود اگر زلزله در مجاورت کلانشهر کرمانشاه با جمعیت یک میلیون نفر و بالاتر رخ می‌داد چه فاجعه‌ای شکل می‌گرفت. واقعیت این است که اگر زلزله کرمانشاه را با زلزله بم که ۳۱ هزار نفر کشته داد مقایسه کنیم، می‌بینیم در زلزله کرمانشاه با شدت زلزله باید تلفات بیشتر می‌بود اما طبق آخرین آمار حدود ۶۲۱ نفر از هموطنان جان خود را از دست دادند.»

در زلزله کرمانشاه زنان 25 درصد بیشتر از مردان جان خود را از دست دادند

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی یادآور شد: «یکی از آمارهای قابل توجه درباره تلفات زلزله کرمانشاه نسبت جان‌باختگان زن به مرد بود. زنان ۲۵ درصد بیشتر از مردان جان خود را از دست دادند که این امر دلایل مختلفی از جمله توجه مادران به فرزندان هنگام وقوع زلزله، تاخیر در خروج از منزل و مواردی از این دست داشت.»

بیت‌اللهی همچنین با اشاره به علت دیگر تلفات پایین زلزله کرمانشاه گفت: «یکی دیگر از مواردی که می‌توان به آن اشاره کرد، بازسازی منازل در این منطقه، پس از دوران دفاع مقدس است. آن محدوده جنگ زده بوده است و در دوران جنگ تحمیلی دفاع مقدس چندین سال دچار تخریب‌های جدی شده بود اما بعد از جنگ مناطق بازسازی شدند و این مساله در کاهش خسارت‌های زلزله اثرگذار بود.»

این محقق زلزله شناسی تاکید کرد: «یکی از نکاتی که در بخش تخریب ساختمان‌ها می‌توان به آن اشاره کرد، کیفیت نامرغوب مصالح بود که عمده‌ترین دلیل تخریب ساختمان‌ها در زلزله کرمانشاه محسوب می‌شود. در قسمت عمده‌ای از شهر سرپل ذهاب که تخریب شد، ساختمان‌های فاقد کیفیت وجود داشت که عکس‌های ریزش آن موجود است به طوری که در محله کوی فولادی یکصد نفر جان خود را از دست دادند. البته نکته جالب این بود که در اطراف کوی فولادی ساختمان‌هایی به اسم مسکن مهر شکوه وجود داشت که در یک زمین مناسب احداث شده بود و حتی آثار شکاف و ترک در این ساختمان‌ها دیده نشد.»

وی افزود: «از دیدگاه سازه‌ای نوع زمین برای احداث بنا بسیار مهم است و زمین نامرغوب که پی نرم و خاک نرم را شامل می‌شود در مواقع رخداد زلزله تکان بیشتری را به ساختمان تحمیل می‌‌کند که همین پدیده را در مسکن مهر اسلام آباد غرب شاهد بودیم. با توجه به اینکه از کانون زلزله دور بود اما به واسطه وجود خاک نرم و بتن‌ و سیمان نامرغوب و فاقد کیفیت، دیوارهای بسیاری از این ساختمان‌های مسکن مهر دچار شکاف و ترک شد.»

مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به تخریب بیمارستان سرپل ذهاب یادآور شد: «از کار افتادن بیمارستان سرپل ذهاب بسیار اهمیت داشت. در زلزله کرمانشاه خود این بیمارستان با توجه به اینکه ساختمان یک طبقه بود، چندان آسیب ندید اما در بخش تاسیسات سیستم برق‌رسانی بیمارستان دچار مشکل شد. کابل برق بر اثر واژگون شدن دیواری خارج از بنای بیمارستان پاره و موجب شد تا بیمارستان در کانون زلزله از دسترس خارج شود. این مساله هم در پی اشتباه و ایراد بسیار فاحش صورت گرفت چرا که کابل برق را به دیواری بدون تکیه‌گاه وصل کرده بودند و این دیوار بر اثر زلزله تخریب و باعث شد تا کابل پاره شود و بیمارستان از مدار کار خارج شد. در حالی که انتظار می‌رود بیمارستان‌ها جزو ساختمان‌های ضروری محسوب ‌شوند.»

بیت اللهی در ادامه به مسدود شدن جاده سرپل ذهاب هنگام وقوع زلزله اشاره کرد و گفت: «در این زلزله شاهد بودیم که جاده سرپل ذهاب به اسلام آباد غرب و کرمانشاه بر اثر ریزش سنگ جاده مسدود شد و برای چند ساعت به دلیل وجود لوله نفت در کنار جاده از دسترس خارج شد و این مساله بر درصد تلفات جانی در سرپل ذهاب و روستاهای اطراف آن اضافه کرد.»

وی درباره تخریب‌های زلزله در منطقه ثلاث باباجانی نیز گفت: «این منطقه به اسم تازه آباد نیز معروف است که در زلزله 7.3 ریشتری دچار خرابی‌های متعددی شد اما عمده‌ترین قسمت تخریب در روستاهای دشت ذهاب و سرپل ذهاب بود که چندین روستا نابود شد. در خانه‌های مسکونی روستایی، بام سنگین و ساختمان‌های فاقد اسکلت موجب شد که خسارت‌ها بیشتر شود.

این مدرس دانشگاه خاطرنشان کرد: «در زلزله کرمانشاه شاهد همدلی و همراهی همه عموم مردم ایران بودیم و این همدلی باعث شد تا مدیریت بحران آهنگ بهتری پیدا کند و التیام بخش بود.»

ساختمان‌های جدید در مناطق زلزله‌زده غرب استاندارد است؟

بیت‌اللهی درباره بازسازی مناطق زلزله زده کرمانشاه گفت: «بازسازی مناطق روستایی بعد از زلزله سریعتر تمام شد اما بازسازی شهر سرپل ذهاب به عنوان مهمترین شهر آسیب دیده به دلیل مشکلات متعدد اداری، مالکیتی و صدور پروانه به کندی پیش رفت به طوری که تا دو سال بعد از زلزله و حتی امسال هم هنوز به شکل صددرصد بازسازی‌ها تمام نشده است اما درصد عمده‌ای مورد بازسازی قرار گرفتند.»

ضرورت توجه به آیین‌نامه ساخت و ساز

وی با تاکید بر اینکه توجه به آیین نامه و مقررات ساخت و ساز می‌تواند در کاهش خسارت زلزله اثرگذار باشد، گفت: «در زلزله کرمانشاه هم دیدیم که اگر آیین نامه و مقررات ساخت و ساز رعایت می‌شد چقدر می‌توانست در کاهش خسارات اثرگذار باشد. در این زلزله به اهمیت ویژه نظارت بر ساخت و ساز پی بردیم. در بازدیدهایی که داشتیم در برخی موارد داخل ساختمان‌هایی که تخریب شده بود تخلفات واضح و آشکاری صورت گرفته بود در صورتی که اگر به این مساله توجه می‌شد مطمئناً تخریب‌ها و آسیب‌های ما به مراتب کمتر می‌شد.»

رئیس بخش زلزله شناسی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی در پاسخ به این سوال که اکنون پس از سه سال از وقوع زلزله کرمانشاه، آیا ساختمان‌های جدید استاندارد‌های ساخت و ساز را رعایت کرده‌اند، گفت: «از نظر ساخت و ساز مناطق روستایی به نسبت گذشته متمایز شده است و مجددا اگر همان زلزله رخ دهد چنانچه آسیبی هم رخ دهد در حد ریزش ساختمان نخواهد بود و قطع یقین تلفات جانی به حداقل می‌رسد.»

وی اضافه کرد: «در دوران بازسازی مناطق زلزله زده، ساختمان‌هایی که فاقد اسکلت بودند یا کیفیت لازم را نداشتند با روش‌های نوین به ویژه در مناطق روستایی بازسازی شدند که این کاملا چشمگیر است و در کل می‌توان گفت شاخص کیفیت ساختمان‌های روستایی به مراتب بیشتر از قبل از زلزله است و اکنون تاب‌آوری واحدها و سکونتگاه‌های روستایی به مراتب بالاتر است. از طرفی در سرپل ذهاب هم ساختمان‌هایی که تخریب شد از ساختمان‌های فاقد کیفیت بودند و ساختمان‌هایی که اندکی از مقررات آیین‌نامه را رعایت کرده بودند آسیب جزئی دیده بودند اما دچار ریزش نشده بودند.»