از چه اسلحه هایی در جنگ کربلاء استفاده شد؟

فتوحات دوره خلفا و مواجه اعراب با جوامع مختلف بشری، موارد جدیدی از اسلحه شناسی را برای آنان نمایان کرد و این موضوع موجب شد تا اسلحه ها و ابزار هایی جدیدی وارد سرزمین های عربی گردد.

در جریان کربلاء و نبرد خونین روز عاشورا سال ۶۱ هجری به جهت اینکه اکثر لشکر بنی امیه از میان کوفیان بودند باید در آن دسته از اسلحه ها به جستجو بپردازیم که جزو اسلحه های عراقی و کوفی شناخته می شوند.

در این پژوهش با توجه به نقل های موجود از وقایع روز عاشورا به بررسی و معرفی اسلحه های مورد استفاده می پردازیم و بدیهی است که هر اسلحه ممکن است دارای انواع و اشکال مختلفی با تفاوت اندک در جزئیات نیز باشد.

البته باید تاکید کرد که با توجه به ماهیت نبرد روخ داده، تمام اسلحه های مورد استفاده در دسته اسلحه های سبک و انفرادی مورد تقسیم بندی قرار میگیرند و در روز عاشورا هیچ اثر و یا نشانی از اسلحه های سنگین همچون منجینق، ارابه جنگی و دیوار شکن دیده نمی شود!

1) شمشیر (سیف)

شمشیر به عنوان اصلی ترین سلاح آن زمان شناخته می شود که جامعه بشری برای جنگ، دفاع از خود و تفاخر از آن استفاده می کرده است.

شمشیری سلاحی سبک و انفرادی است که به عنوان وسیله ای الزامی برای برای همه مردان و به ویژه مردان جنگی و نظامی شناخته می شد که بر دو نوع بوده است: الف) شمشیر مستقیم یا صاف ب) شمشیر منحنی

الف) شمشیر مستقیم

این نو شمشیر به شکل مستقیم و با عرضی بیشتر از شمشیر های "مقوس" و برای نخستین بار در کشورهای شرقی ساخته و بعد ها در میان اعراب ترویج شد.

برخی از آثار تاریخی نشان می دهد که نوع شمشیر در میان کوفیان به وفور وجود داشته و مورد استفاده قرار می گرفته است که در نوع کوچک آن قمه نامیده می شود.

ب) شمشیر منحنی

شمشیر منحنی موارد استفاده متعددی در میان اعراب و به ویژه کوفیان در جنگ های مختلف داشته است . این نوع شمشیر از دو جهت بر شمشیر مستقیم برتری دارد . اولا راحتی در ضربه زد و قطع کردن و بازگرداندن دست و ثانیا راحتی در استفاده برای جنگجویان اسب سوار.

نمونه ای از کاربرد شمشیر در نبرد کربلاء:

محمد بن جزئی طبری در تاریخش و در خصوص آخرین لحظات حیات پر برکت امام حسین(ع) می نویسد:

مردى از قبیله کِنْده به نام مالک بن نُسَیر از بنى بَدّا ، نزدیک حسین علیه السلام آمد و با شمشیر ، چنان بر سرِ وى زد که کلاه او را پاره کرد و به سرش رسید و آن را خون انداخت و کلاه ، پُر از خون شد .

تاریخ طبری جلد 5 صفحه 502

وعاوَنَهُ حَکیمُ بنُ طُفَیلٍ السِّنبِسِیُّ، فَضَرَبَهُ عَلى یَمینِهِ، فَأَخَذَ السَّیفَ بِشِمالِهِ، وحَمَلَ عَلَیهِم

عبّاس علیه السلام ، شمشیر را به دست چپ گرفت و به آنها حمله بُرد

المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 108، بحار الأنوار: ج 45 ص 40.

2) تیر و کمان (القوس و السهام)

تیر و کمان نیز یکی از آلت های جنگی قدیمی در بین مردمان جوامع مختلف بود و تنها تفاوت آن در جزئیات نوع مواد اولیه آن می باشد . به طور مثال وکمان عراقی به دلیل وجود درخت های متفات بلندتر و انعطاف پذیر تر از نمونه های دمشقی و مدنی بود.

نمونه هایی از استفاده از تیر و کمان در کربلاء:

ودَعا بِابنِهِ عَبدِ اللّه ِ ـ وهُوَ طِفلٌ ـ فَجیءَ بِهِ لِیُوَدِّعَهُ، فَرَماهُ رَجُلٌ مِن بنی أسَدٍ بِسَهمٍ فَوَقَعَ فی نَحرِهِ فَذَبَحَهُ

فرزندش عبد اللّه بن حسین را ـ که خُردسال بود ـ ، برایش آوردند . امام علیه السلام ، او را در دامانش نشانْد . مردى از بنى اسد ، او را با تیرى زد و ذبحش کرد

وهُوَ طِفلٌ، فَأَجلَسَهُ فی حِجرِهِ، فَرَماهُ رَجُلٌ مِن بَنی أسَدٍبِسَهمٍ فَذَبَحَهُ

تیرى آمد و به پسر حسین علیه السلام ـ که در دامانش بود ـ ، اصابت کرد

الإرشاد: ج 2 ص 108

زُرْعة بن اَبان بن دارِم گفت : میان او و آب ، مانع شوید . سپس تیرى به سوى امام علیه السلام انداخت که بر گلویش نشست

ورَماهُ بِسَهمٍ فَأَثبَتَهُ فی حَنَکِهِ

مثیر الأحزان : ص 71 .

مرد اَبانى ، تیرى بیرون کشید و آن را بر گلوى حسین علیه السلام نشاند

تاریخ الطبری : ج 5 ص 449

فَرَماهُ حُصَینُ بنُ نُمَیرٍ بِسَهمٍ فَوَقَعَ فی فَمِهِ ،

الکامل فی التاریخ : ج 2 ص 571

تیرها در زره امام علیه السلام مانند خار در پوستِ خارپشت شده بود

کانَتِ السِّهامُ فی دِرعِهِ کَالشَّوکِ فی جِلدِ القُنفُذِ .

المناقب لابن شهرآشوب : ج 4 ص 111 ، بحار الأنوار : ج 45 ص 52 .

تیرها از هر سو به طرف حسین علیه السلام مى آمدند و به گلو و سینه او مى خوردند

وَالسِّهامُ تَقصِدُهُ [أیِ الحُسَینَ علیه السلام ] مِن کُلِّ ناحِیَةٍ ، وهُوَ یَتَلَقّاها بِصَدرِهِ ونَحرِهِ

الفتوح : ج 5 ص 118 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 34

3) نیزه ها (الرماح)

نیزه نیز یکی از مهمترین اسلحه های جنگ نزدیک به شمار می آید که افراد در جنگ های تن به تن از آن بهره می بردند ، و پرتاب نیزه نیز در بین
برخی از افراد جنگجو شایع بوده است.

نمونه هایی از استفاده نیز در نبرد کربلاء:

وحَمَلَ عَلَیهِ سِنانُ بنُ أنَسٍ النَّخَعِیُّ فَطَعَنَهُ بِرُمحٍ فی تَرقُوَتِهِ

سِنان بن اَنَس نَخَعى ، به او حمله بُرد و نیزه اى به تَرقُوه وى زد . سپس ، پیاده شد و سر حسین علیه السلام را بُرید و از تن ، جدا کرد .

تذکرة الخواصّ : ص 253

اَنَس بن عمرو نَخَعى ، به او حمله کرد و با نیزه ، بر حسین علیه السلام زخم زد که او به زمین افتاد .

مثیر الأحزان : ص 74

4) تیرک های آهنی (العمود)

تیرک های آهنی به عنوان یکی از آلت های جنگ تن به تن و به اصطلاح جنگ خفیف شمرده می شود. این تیرک های آهنی شامل یک میله و یک سر آهنی به شکل یک توپ تیغک دار مورد کاربرد جنگجویان قرار می گرفت . در جریان واقعه عاشورا در مقاتل تنها یک جا از عمود استفاده می شود و آن لحظات سخت به شهادت رسیدن حضرت اباالفضل العباس(ع) است .

فَقَتَلَهُ المَلعونُ بِعَمودٍ مِن حَدیدٍ.

پس آن ملعون (حکیم بن طفیل) ، با عمود آهنین [ به او زد و ] عبّاس علیه السلام را به شهادت رساند .

المناقب لابن شهرآشوب: ج 4 ص 108، بحار الأنوار: ج 45 ص 40

5) تیرکمان سنگی( المعلاق )

تیرکمان سنگی یا تیر و کمان قلابسنگی یک سلاح سرد دستی است که با پرتاب سنگ یا گلوله فلزی به هدف خود حمله می‌کند. این ابزار از یک دسته Y شکل تشکیل می‌شود که به دو انتهای دسته نوارهای لاستیکی بسته شده‌است.

بنابر آنچه از محتوای مقاتل بر می آید تعدادی از افراد لشکر عمر بن سعد با در دست داشتن(معلاق) به سنگ پراکنی بر روی دلیرمردان بنی هاشم مشغول بودند.

بنابر اسلوب نظامی معمولا سنگ پراکنان در حمایت تیراندازان و در دسته دوم قرار میگیرند و در حمایت آنان اقدام به سنگ پراکنی میکنند. نمونه های متعددی از این اقدام بزدلانه را در کربلا ء شاهد هستیم.

صاحَ عَمرُو بنُ الحَجّاجِ بِالنّاسِ [لَمَّا استَحَرَّ القَتلُ بِجَیشِ عُمَرَ بنِ سَعدٍ] : یا حَمقى ! أتَدرونَ مَن تُقاتِلونَ ؟ فُرسانَ المِصرِ ، قَوما مُستَمیتینَ ، لا یَبرُزَنَّ لَهُم مِنکُم أحَدٌ ، فَإِنَّهُم قَلیلٌ وقَلَّما یَبقَونَ ، وَاللّه ِ ، لَو لَم تَرموهُم إلّا بِالحِجارَةِ لَقَتَلتُموهُم

عمرو بن حجّاج ، بانگ زد: اى احمق ها! آیا مى دانید با چه کسانى مى جنگید ؟ سواران این دیار ، قومى دست از جان شُسته اند . هیچ یک از شما به هماوردىِ آنان ، در نیاید که آنان ، اندک اند و نمى پایند . به خدا سوگند ، اگر تنها سنگ به آنان بزنید، آنها را از پاى در مى آورید!

تاریخ الطبری : ج 5 ص 435 ، أنساب الأشراف : ج 3 ص 400

فَأَخَذَ یُنادی : ألا رَجُلٌ لِرَجُلٍ ! فَقالَ عُمَرُ بنُ سِعدٍ : اِرضَخوهُ بِالحِجارَةِ . قالَ : فَرُمِیَ بِالحِجارَةِ مِن کُلِّ جانِبٍ

عمر بن سعد گفت: او را با سنگ بزنید. از هر سو ، او را سنگباران کردند . چون چنین دید، زره و کلاه خودش را افکند و به آنان ، حمله بُرد.

تاریخ الطبری : ج 5 ص 444 ، مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 2 ص 23

وتَکاثَروا عَلَیهِ مِن کُلِّ جانِبٍ ، وجَعَلوا یَرمونَهُ بِالنَّبلِ وَالحِجارَةِ . فَقالَ مُسلِمٌ ، وَیلَکُم ! ما لَکُم تَرمونّی بِالحِجارَةِ کَما تُرمَى الکُفّارُ ، وأنَا مِن أهلِ بَیتِ النَّبِیِّ المُختارِ ؟ !

سپاهیان کوفه با هم از هر سو بر مسلم بن عقیل یورش بردند و او را با سنگ و تیر ، هدف قرار دادند. مسلم گفت: واى بر شما ! چرا به سویم سنگ پرتاب مى کنید ـ آن گونه که به کفّار، سنگ مى زنند ـ در حالى که من از خاندان پیامبر برگزیده ام؟ واى بر شما ! آیا حقّ پیامبر خدا را پاس نمى دارید

مقتل الحسین علیه السلام للخوارزمی : ج 1 ص 209

در مقاتل از وسایل دیگری نیز نام برده شده که بدلیل عدم تکرار گسترده از ذکر آنها خودداری میکنیم ولیکن این تعداد از آلت های جنگ متعدد و متفاوت برای عده ای اندک از افرادی بی پناه و بی یاور ، تنها نشان دهنده این است که سیاست های وحشیانه بنی امیه در پی از بین بردن تمام بنی هاشم و جبران شکست های صورت گرفته در صدر اسلام است.

*پژوهشگر تاریخ عاشورا