وقتی طاعون آمد و هرگز نرفت...

به گزارش ایسنا به نقل از ساینس، بیماری همه‌گیر مرگ سیاه احتمالا غم‌انگیزترین دوران تاریخ بشر است و بدتر از هر بیماری، قحطی یا جنگ بر جوامع جهانی تاثیر داشته است.

تقریبا 700 سال بعدازاین دوران سخت، جهان با ویروس جدیدی با نام کروناویروس بیماری کووید-19 روبرو شده که تاکنون میلیون‌ها نفر را آلوده کرده و باعث مرگ صدها هزار نفر شده است. این بیماری بسیاری از مناطق جهان را تحت‌ تاثیر قرار داده و بسیاری از افراد برای جلوگیری از شیوع ویروس مجبور شدند هفته‌ها یا ماه‌ها در خانه بمانند. برآورد شده در صورت عدم تدابیر مناسب میلیون‌ها نفر از مردم به دلیل این بیماری جدید جان خود را از دست دهند و میزان مرگ‌ومیر این بیماری توسط سازمان بهداشت جهانی (WHO) حدود 3.5 میلیون نفر تخمین زده ‌شده است.

البته نگران نشوید اکنون مشکلات جهان مشابه زمان طاعون در سال 1347 تا 1351 میلادی نیست. در آن زمان افراد به دلیل استفراغ، اسهال، خونریزی و تورم غدد لنفاوی در خانه در حال مرگ بودند و به دلیل خطر آلودگی بسیار بالای آن تعداد پزشکان شجاعی که برای نجات بیماران تلاش می‌کردند، محدود بود. مردم خود را در خانه‌ها حبس کرده بودند و فقط در مواقع ضروری خانه را ترک می‌کردند. در آن زمان هرج‌ومرج، غارت و خشونت افزایش یافته بود.

واکنش سریع کنونی به کووید 19 هرگز تجربه سال‌های همه‌گیری طاعون را به تصویر نخواهد کشید

قبل از بروز همه‌گیری کروناویروس، اکثر مردم اعتقاد داشتند که ما جامعه‌ای را توسعه داده‌ایم که از نظر پزشکی و فناوری برای مقابله با هر نوع بیماری همه‌گیر آماده‌شده اما اوضاع کنونی خلاف این تصورات است.

هرگز نمی‌توان خطرات ناشی از بیماری‌های مسری مانند ابولا در مناطق فقیرنشین دنیا را دست‌کم گرفت. بسیاری از این موارد نشان می‌دهد خطر این بیماری‌ها هم‌چنان وجود دارند، زیرا بعضی از کشورها آنقدر توسعه نیافتند که از فناوری و تجهیزات استفاده کنند و حتی از دانش کافی برای کنترل بیماری‌ها برخوردار نیستند.

بااین‌حال، همان‌طور که تاکنون نشان داده‌شده است، همه‌گیری کروناویروس، می‌تواند خطرات عمده‌ای برای سلامتی افراد در تمام نقاط جهان به وجود آورد.

بیماری همه‌گیر کروناویروس به جهانیان می‌آموزد که همه در معرض خطر قرار داریم و دانش پزشکی ما لزوما راه‌حل فوری در برابر بیماری‌های همه‌گیر ارائه نمی‌دهد. بعد از ماه‌ها مقابله با این بیماری همه‌گیر، هنوز بدون درمان و بدون سیستم پیشگیری باقی ماندیم و پیشرفت در این زمینه کند و خسته‌کننده است. درست مانند زمان قرون‌وسطایی، یکی از بهترین روش‌های حفاظتی ما فاصله‌گذاری اجتماعی است.

وقتی به تاریخچه طاعون رجوع کنیم قرون‌وسطی را به‌عنوان دوران ناامیدی، فاقد دانش پزشکی و اجتماعی مشاهده می‌کنیم اما این تفکر در واقع یک تصور اشتباه تاریخی است.

طاعون هنوز اطراف ماست

طاعون بر اساس علایم به سه شکل کلی عفونی، ریوی و خیارکی در انسان ظاهر می‌شود و مرگ سیاه قرن چهاردهم از نوع طاعون خیارکی یا بوبونیک بود.

این طاعون توسط باکتری به نام یرسینیا پستیس (Yersinia pestis) ایجاد شده است، این نام برگرفته از نام الکساندر یرسین کاشف آن است، که در سال 1894 شیوع طاعون بوبونیک را در هنگ‌کنگ مورد بررسی قرار داد. یرسین کشف کرد که باسیلوس می‌تواند در انسان و موش گسترش یابد. مدت‌ها بعد، دانشمندان دیگر میزبان واسطه را نیز شناسایی کردند. مانند کووید-19 که احتمالا از خفاش‌ها سرچشمه گرفته و از طریق پنگولین‌ها به انسان رسیده است و انتقال طاعون را نیز از طریق موش‌ها و میزبان دیگری با نام کک موش صحرایی می‌دانند.

البته تا به امروز، با وجود آنتی‌بیوتیک‌ها طاعون به اندازه سال‌های همه‌گیری اولیه انسان را تحت تاثیر قرار نداده است.

کشف آنتی‌بیوتیک‌ها توسط الکساندر فلمینگ در نیمه اول قرن بیستم، به‌طور گسترده به‌عنوان یکی از بزرگترین دستاوردهای پزشکی در تمام دوران در نظر گرفته می‌شود. بعد از بیماری همه‌گیر طاعون در سال 1347، شیوع بیماری‌هایی مانند طاعون به‌طور مداوم در طول تاریخ بشریت تکرار شد تا اینکه پنی‌سیلین کشف شد.

سومین بیماری همه‌گیر طاعون در چین در حدود سال 1855 آغاز شد و طی چند سال 12 میلیون نفر از بین رفتند البته در هند نیز تعداد مرگ‌ومیر طاعون در آن سال زیاد بود. شیوع جزئی طاعون در چین (1865)، هنگ‌کنگ (1894) و سان‌فرانسیسکو در ایالات‌متحده (1900 و 1907) رخ‌داده است.

با معرفی آنتی‌بیوتیک‌ها در زندگی، عود بیماری طاعون به‌شدت کاهش یافت. طبق اعلام سازمان بهداشت جهانی، این بیماری همه‌گیر تا سال 1959 میلادی هنگامی‌که تلفات جهانی در سال به 200 نفر کاهش یافت همچنان فعال بود.

طاعون هرگز از بین نرفت

شیوع‌های مختلف طاعون بوبونیک بین سال‌های 2012 و 2017 در ماداگاسکار مشاهده شد و در سال 2017 موجب مرگ 124 نفر شد. موارد دیگر در 20 سال گذشته در جمهوری دموکراتیک کنگو (با بیش از هزار پرونده ثبت‌شده) و همچنین در هند، چین و پرو مشاهده‌شده است. ایالات‌متحده تایید کرده که کودکی در سال 2018 در آیداهو به طاعون آلوده‌شد که بعد از گذشت مدت‌زمان طولانی از این بیماری، اولین مورد طاعون بوده است.

اگرچه طاعون هرگز ما را رها نکرده است، اما وجود یک روش درمانی موثر بر اساس آنتی‌بیوتیک‌ها تایید شده و واکسن (کاربردی اما به‌ظاهر خیلی کارآمد نیست)، طاعون را در گروه بیماری‌های گذشته قرارداده است.

بااین‌حال، آنتی‌بیوتیک‌ها یک راه‌حل درمانی موقتی برای بشر هستند. آنها قرن گذشته به‌عنوان یک معجزه پزشکی در نظر گرفته می‌شدند، اما عمر معجزات علمی، کوتاه‌مدت است.

در حقیقت باکتری‌ها می‌توانند راهبردهای جایگزینی برای آلوده کردن میزبان خود پیدا کنند. آنتی‌بیوتیک‌ها باکتری‌ها را تحت‌فشار انتخابی قوی قرار می‌دهند. اگر در بین جمعیت باکتری‌ها، یک یا چند مورد از آنها ، به‌طور اتفاقی جهش یابند باعث عدم حساسیت آنها به یک آنتی‌بیوتیک معین می‌شود و باکتری تقسیم‌شده، جمعیت جدیدی ایجاد می‌کند که به آنتی‌بیوتیک‌ها حساس نیستند. این مورد در پزشکی "مقاومت آنتی‌بیوتیکی" نامیده می‌شود.

به همین دلیل، در صورت عدم دستیابی به راه‌حل موثر، احتمالا بیماری‌های قدیمی دیر یا زود ظاهر می‌شوند و مهمتر از همه باید در مورد کشنده‌ترین بیماری در همه زمان‌ها یعنی طاعون مراقب باشیم.

در ماداگاسکار، سویه‌های (Y. pestis) یرسینیا پستیس در برابر برخی از انواع آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم بودند و یک‌سویه چند مقاومتی در برابر داروها ایجاد شد. از این‌رو نتیجه می‌گیریم که ظهور مقاومت شناخته‌شده در این باکتری کشنده نگرانی زیادی به همراه دارد.

بیشتر نگرانی منشاء مقاومت آنتی‌بیوتیکی یرسینیا پستیس (Y. pestis) است. به نظر می‌رسد که این باکتری‌ها می‌توانند اطلاعات ژنتیکی را در فرآیندی که در میکروبیولوژی به‌عنوان "انتقال افقی" شناخته‌شده است، مبادله کنند. اصولا باکتری‌های انواع مختلف در مجاورت یکدیگر پلاسمیدها را که قطعات دایره ای DNA هستند را تبادل می‌کنند.

مقاومت آنتی‌بیوتیکی

کک که عامل انتقال این بیماری بین جوندگان و انسان است، دارای سیستم گوارشی است که شامل باکتری‌های مختلفی ازجمله اشرشیا کلی (E. coli) است. این باکتری طی دهه‌های گذشته به دلیل روش درمانی با آنتی‌بیوتیک‌ها در بیماری‌هایی مانند اسهال مسافرتی، عفونت ادراری یا ذات‌الریه به چند دارو مقاومت یافته است. به همین دلیل فلور کک می‌تواند اطلاعات ژنتیکی را به یرسینیا پستیس (Y. pestis) منتقل کند و باعث ظهور سویه‌های مقاوم شود.

ممکن است که جهان در معرض تغییر شکل باکتری به‌صورت غیر مقاوم قرار گیرد مانند همان بیماری که در قرن چهاردهم میلادی تقریبا نیمی از جمعیت جهان را از بین برد.

هم اکنون، آنتی‌بیوتیک‌های قدرتمند، محافظ ما در برابر این بیماری هستند اما در مورد طاعون دیگر تمیز کردن دستان با صابون برای پیشگیری از ابتلا کافی نیست. ما به راه‌حل‌های درمانی دیگری نیاز داریم. در واقع تحقیقات برای جلوگیری از بیماری همه‌گیر که برای بشریت ویرانگر خواهند بود، ضروری است.

اخلاق و فشارهای زیستی

امید با درمان‌های جایگزین بالقوه مانند "فاژ درمانی" با استفاده از باکتریوفاژها (زیر گروهی از نانو ذرات ویروسی (VNPs) هستند که پتانسیل انتقال هدفمند مواد درمانی به سلول‌ها و بافت‌های هدف را دارند) وجود دارد. باکتریوفاژهای برای Y. pestis و حتی اشکال بسیار مقاوم آن شناسایی شدند که از این طریق می‌توان این باکتری‌ها را به‌طور خاص مورد هدف قرارداد و از بین برد. بااین‌وجود اشکالاتی در این رویکرد وجود دارد که باید در رفع آن تلاش کنیم. ما نباید فکر کنیم که خطر این بیماری از بین رفته است.

سیستم ایمنی بدن با هرگونه مهاجم خارجی مبارزه می‌کند، همان‌طور که شاهد این عملکرد علیه کروناویروس بودیم. علاوه بر این، حتی ویروس‌های مفید ممکن است سموم ایجاد کنند، باکتری‌ها ممکن است در برابر باکتریوفاژها مقاومت نشان دهند، زیرا این ماده برای یک باکتری بسیار خاص است. البته بیشتر اوقات این مورد مشکلی به دنبال نخواهد داشت، زیرا باکتریوفاژها اجزای اساسی باکتری‌ها را که برای عملکرد آنها ضروری هستند، هدف قرار می‌دهند. بااین‌حال، این نگرانی باقی‌مانده است که باکتری‌ها ممکن است در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها و باکتریوفاژها مقاومت نشان دهند.

استدلال‌های اخلاقی همچنین در حال کندتر شدن تحقیقات باکتریوفاژهای موثر برای درمان بسیاری از بیماری‌های عفونی است و جهان به‌طور فزاینده‌ای نگران بازی دانشمندان با ویروس‌ها هستند، حتی اگر در نهایت به نفع خود ما باشد. البته این استدلال‌ را نیز باید در نظر گرفت، زیرا علم به همراه فواید آن، همواره با خطر همراه است.

در مورد آنتی‌بیوتیک‌ها، خیلی متوجه نشده‌ایم که طبیعت، دیر یا زود راهی برای مقابله با آن پیدا می‌کند و اما قبل از اینکه عوامل عفونی موجب آلودگی افراد شوند ما باید پیروز شویم و روش‌های درمانی جدیدی پیدا کنیم. درعین‌حال، باید نگران ایجاد ارگانیسم‌های خطرناک نیز باشیم و خطر ابتلا به آنها را از بین ببریم.

برای طاعون، تاکنون تمرکز پیشگیرانه بر روی کشورهای درگیر با طاعون‌های بومی مانند ماداگاسکار، جمهوری دموکراتیک کنگو و پرو بوده است. با این‌حال، بیماری همه‌گیر کووید-19 نشان می‌دهد که غرب از همه‌گیری‌ها مصون نیست و علت آن سهولت در گردش کالا و مردم، جهانگردی، تجارت مداوم بین‌المللی و شاید هم به دلیل تصور غلط این که ما به‌خوبی آماده هستیم تا با هر نوع تهدید روبرو شویم، باشد.

همه ما باید یرسینیا پستیس (Y. pestis) را به‌عنوان تهدیدی مجدد در نظر بگیریم و باید تمام تلاش خود را برای جلوگیری از همه‌گیری طاعون انجام دهیم. جمعیت زیاد، تغییر آب‌وهوا و قحطی این جهان را به مکانی عالی برای یک بیماری ویرانگر تبدیل می‌کند. ممکن است یک بیماری همه‌گیر طاعون جدید در آینده باشد و ما باید از آن جلوگیری کنیم.