رضا مهدوی: فرهنگ نوروزخوانی درحال فراموشی است

رضا مهدوی یکی از نوازندگان موسیقی سنتی است که سالها در زمینه نشر موسیقی فعالیت داشته است اوکارنامه پربازی در زمینه پژوهش موسیقی ایرانی داشته است با او درباره نوروزخوانی و سنتهایی که در حال فراموشی است گفت و گویی داشتیم که در مطلب زیر می خوانید.

رضا مهدوی نوازنده سنتور و مدرس موسیقی در گفت‌وگو با پانا درباره آداب و رسوم ایرانیان از گذشته‌های دور، گفت:«در کشور بزرگ ما فلات ایران از گوناگونی‌ها و اقوام مختلفی برخوردار است، در این سرزمین وسیع طایفه‌هایی با فرهنگ‌های مختلف وجود دارند که آداب و رسوم مختلف خودشان را دارند و در هیج کجای دنیا یافت نمی‌شوند، اگر ایران را با دیگر کشورهای مسلمان و فارسی زبان مقایسه کنیم متوجه خاص بودن آداب و سنن ایرانیان می‌شویم که از گذشته‌های دور با محوریت اخلاق و پیشینه‌مداری از بزرگان و متقدمانشان برمی‌خیزیده است.»

اهمیت آداب و رسوم ایرانیان
مهدوی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به ارزش واقعی آداب و رسوم و ادبیاتی که شهرهای مختلف ایران دارند ، اظهار کرد:«الکساندر خوچکو شاعر و ایرانشناس لهستانی حدودا 135 سال پیش درباره ایران خصوصا در شهر گیلان و رشت تحقیقات بسیار خوبی کرده و تاریخ و ادبیات این شهرها را بررسی کرده است. او افسوس می‌خورد که چرا توجه یا کاری که واقعا در شأن این خطه از ایران است انجام نشده است. لهستانی‌ها به واسطه جنگ جهانی دوم با ایرانیان ارتباط خوبی داشتند و حتی امروز نیز آن را حفظ کرده‌اند.»
این نوازنده سنتور همچنین درباره تحقیقات الکساندر خوچکو شاعر لهستانی درباره ایران توضیح داد:«:«تحقیقاتی که الکساندر خوچکو درباره ایران انجام داده است نشاندهنده این است ایران از همان ابتدا فرهنگی غنی داشته است اما تنها زمانی ارزش واقعی دارایی‌هایمان مشخص می‌شده که کسی از کشور دیگری به ایران می‌آمده و چون آداب و رسوم ایرانی برایش جالب بوده جذب آن‌ها می‌شده اما برای خود ایرانیان ارزش یا جذابیت چندانی نداشته زیرا همیشه با آن‌ها روبه‌رو می‌شدند و به نوعی جزو خورده فرهنگ‌هایمان محسوب می‌شده است.»
وی ادامه داد:«حتی امروز نیز تفاوتی با گذشته نکرده‌ایم، تنها در دنیای مدرن قرار گرفته‌ایم و دائما احساس می‌کنیم درحال از دست دادن آیین‌های قدیمی‌مان هستیم.»
وی همچنین درباره ترانه‌های مفهومی ایرانیان گفت:«ترانه‌های مفهومی که در ایران وجود دارد را نباید فقط به نوروزخوانی‌ها بسنده کرد زیرا در گذشته این کار بسیار انجام می‌شده اما فعلا به فراموشی سپرده شده است، فعلا فقط در گیلان و مازندران ترانه‌های مفهومی خوانده می‌شود. از 15 اسفند که روز درختکاری است جوانان و نوجوانان و حتی استادان اهل فن همه بشارت می‌دهند و به اصطلاحی نوروزخوانی می‌کنند و به عنوان پیک نوروزی نوید بخش بهار و فصل نو هستند.»
بسیاری از آیین‌های ایرانیان به دست فراموشی سپرده شده است
این کارشناس موسیقی همچنین درباره درباره عید نوروز و دیگر مناسبت‌های ایرانی توضیح داد:«عید نوروز مانند دیگر آیین‌های باستانی ایران ازجمله شب یلدا و جشن مهرگان و دیگر جشن‌هایی که از گذشته در تاریخ ایران بوده است، بعد از اینکه ایرانیان به دین اسلام روی می‌آوردند و پیامبر گرامی اسلام عید نوروز و اکثر آیین‌های ایرانی را می‌پذیرد اما بعضی از سنت‌ها که پذیرفته نمی‌شوند به فراموشی سپرده می‌شوند.»
از آداب و رسوم ایرانی به خوبی پاسداری نکردیم
وی ادامه داد:«ایران سرشار از سنت‌ها و آیین‌های گوناگو بوده که به مروز زمان نتوانسته‌ایم به خوبی از آن‌ها پاسداری و پاسداشت کنیم برای همین نمونه‌هایشان را کمتر در اسناد می‌بینیم، در یکصد سال اخیر که سیستم صوت و ضبط به ایران می‌آید می‌توانیم نمونه‌هایی از نوروزخوانی‌ها مانند نوروز کوچک یا نوروز بزرگ دوران باستان را که توسط نوروزخوانان حرفه‌ای یا غیرحرفه‌ای برگزار می‌شوند را مشاهده کنیم.»

حاجی فیروزها نوروزخوانان غیرواقعی هستند
مهدوی درباره نوروزخوانان غیرحرفه‌ای تصریح کرد:«این روزها در خیابان کسانی را می‌بینیم که صورتشان را سیاه می‌کنند و آواز می‌خوانند اما نوروزخوانان واقعی نیستند زیرا چیزهایی که می‌خوانند شعر و ریتم ندارد، بنابراین نوروزخوانان را باید به دو بخش واقعی و غیرواقعی تقسیمشان کنیم. نوروزخوانانی که با دستگاه‌های موسیقی می‌خوانند و با آن‌ها آشنا هستند به مردم واقعا حال خوب می‌دهند و واقعا از آن‌ها لذت می‌برند.»
وی همچنین درباره موضوعاتی که نوروزخوانان به آن‌ها می‌پردازند گفت:«موضوعات دیگری هم هست که نوروزخوانان اکثرا براساس ذوق خودشان درباره آن‌ها می‌خوانند مثلا در وصف بهار یا پیامبران الهی و حتی گاهی هجو خوانی می‌کنند.»
مهدوی درباره هجو خوانی توضیح داد:«نوروزخوانان زمانی که به در خانه کسی می‌روند و صاحب خانه در را به روی آن‌ها می‌بندد برعلیه صاحبخانه هجوگویی می‌کنند یا به عبارت دیگر با زبان طنز گله می‌کنند که باید در ازای بشارتی که به تو دادیم پاسخ درستی بدهی.»
وی ادامه داد:«باتوجه به افسانه‌های باستانی که در حماسه فارسی شاهنامه نوشته شده‌است، نوروز در زمان سلطنت شاهزاده اسطوره‌ای به‌نام جمشید معرفی شد. جمشید شیاطین شرور را شکست داد و باگرفتن گنجینه‌ها و جواهراتشان، آن‌ها را برده‌ خود قرار داد. سپس او حاکم کل زمین به‌جز آسمان‌ها شد. این درحالی بود که جهان پس از جنگ میان او و شیاطین ویران شده بود. درختان مرده ‌بودند، تمام برگ‌هایشان ریخته بود و زمین به مکانی تاریک و بی‌روح تبدیل شده‌ بود.»

داستان جمشید
وی افزود:«جمشید برای رسیدن به آسمان‌ها، به شیاطین دستور داد تا از جواهراتی که گرفته‌بود تختی برایش بسازند. بعد از اینکه تخت آمده شد، به روی تخت نشست و به شیاطین دستور داد او را تا آسمان بالا ببرند. همانطور که در تخت سلطنت خود نشسته ‌بود، اشعه‌های خورشید به جواهرات تخت او رسید و آسمان با تمام رنگ‌های جهان روشن شد. پرتوهایی که از تخت جمشید می‌تابید، تمام درختان و گیاهان را احیا کرد. درختان سبزرنگ و پر از برگ شدند. همین که جمشید همچون خورشید بالارفت و درخشید، زندگی به‌روی زمین رونق گرفت. مردم از دیدن جمشید شگفت‌زده شدند و او را غرق در گنجینه‌ها و جواهرات بیشتر کردند که این روز جشن نوروز نام گرفت و اولین روز سال شد.»
مهدوی خاطرنشان کرد:«نوروز خوانان کارهای بزرگی می‌کردند، در ردیف موسیقی دستگاهی نوروزصبا، نوروز خوارا و نوروز عرب را داریم که تمامشان منشعب از نوروز بزرگ هستند و به عنوان اولین ردیف موسیقی ما در گذشته‌های دور مطرح بوده‌اند و در دستگاه همایون یا نوا خوانده می‌شدند که حتی امروز نیز استفاده می‌شوند. هرچند که گوشه‌های بزرگی نیست اما از لحاظ فرهنگی نشان می‌دهد که این نام‌ها در گذشته جایگاه ویژه ای داشتند اما به مرور زمان فراموش می‌شوند و اندک مختصری از آن‌ها باقی می‌ماند که نوازندگان می‌توانند آن‌ها را به کار ببندند.»
این نوازنده سنتور همچنین درباره بهاره‌خوانی‌‌ها توضیح داد:«بهاره خوانی‌ها از نوروزی‌خوانی‌ها جدا نیستند. هرچند در فروردین بهاری‌خوانی شروع می شود اما در بهاره خوانی از اشعاری استفاده می‌شود که در وصف بهار هستند حتی می‌توان گفت از واژگان بهار بسیار استفاده می‌شود و همانطور که حال و هوای فصل بهار رستاخیزگونه است خوانندگان نیز بیشتر سعی می‌کنند بهاری‌خوانیشان به گونه‌ای باشد که شنونده بتواند حس واقعی رویش را درک کند. بهاری‌خوانی عموما تنها با خوانندگی انجام می‌شود و کمتر سازی آن را همراهی می‌کند اما در چند سال گذشته نمونه‌های بسیار خوبی داشتیم که نوازندگان نیز حس و حال بهار را با سازهایشان بدون شعر نیز توانستند ایجاد کنند.»

قهوه‌خانه‌ها محل گسترش موسیقی محسوب می‌شدند
وی ادامه داد:«استادان بزرگی چون کسائی، شهناز، ورزنده، پرویز یاحقی و لطف‌الله مجد نمونه‌های خوبی از بهاری‌نوازی انجام دادند. بهاری‌خوانان نیز از گذشته‌های دور از طریق رادیو یا تلوزیون و یا حتی قبل‌تر از پیشرفت تکنولوژی در قهوه‌خانه‌ها انجام می‌شد. قهوه‌خانه‌ها در گذشته به نوعی محل گسترش موسیقی محسوب می‌شد چرا که نقالی‌ها، شاهنامه‌خوانی‌ها و خوانندگی موسیقی دستگاهی و بهاری‌خوانی همیشه در فصل بهار به خصوص در فصل رویش که از فروردین تا نیمه‌های اردیبهشت ادامه پیدا می‌کرد در این مکان انجام می‌شد.»
مهدوی در پایان خاطرنشان کرد:«به طور کلی نوروزخوانی و بهاری‌خوانی سنت بسیار خوبی است که نه فقط در فرهنگ آیینی کهن ایران زمین بلکه در دنیای امروز موسیقی ایرانی نیز همچنان جای خود را حفظ کرده و گونه‌های مختلف این موسیقی را از گذشته شاهد بودیم و هستیم.»