حاجی فیروزی چنین نه از ره آیین است

به‌‌گزارش ایرنا، نوروز و تحویل سال نو آیینی دیرینه و کهن در تاریخ ایران باستان است که مردمان در واپسین روزهای اسفند، خود را مهیای استقبال از آن می‌کردند و نویددهندگانی آمدن آن را نوید می‌دادند.

روزهایی که تقویم و روز شماری وجود نداشت که ساعت و ثانیه آمدن بهار از قبل در آن نوشته شده باشد و گروهی بر اساس ماموریت نانوشته‌ای، با دیدن جوانه گیاهی، درختی یا شاخه‌ای، در کوی و برزن، بر تبل و دهل می‌نواختند و شاعرانه آمدن بهار را نوید می‌دادند.

این پیام آوران نوروز، دو شخصیت به نام‌های عمو نوروز و حاجی فیروز بودند که شخصیت آنان را می‌توان برآیند یک اندیشه یا تخیل جمعی دانست که در مسیر تاریخی‌ خود از سرزمینی به سرزمین دیگر کوچ کرده و روایتی مختلف ولی‌ با هسته‌ای یکسان، پدیدآورده‌اند.

چهره‌ای که این روزها با تغییر بافت و سبک زندگی همراه شده و فشار اقتصادی و کسب درآمد مسیر جدیدی پیش روی این پیام آوران نوروز گذاشته است تا آن جا که با دیدنشان، شیشه خودروها بالا می‌رود و نگاهی متکدی‌گرایانه به آنان می‌شود.

تغییر چهره‌ای که پژوهشگر آیین‌های ایرانی، عامل به وجود آمدن آن را بحران‌های اقتصادی دانست که باعث شد کمک‌های از روی نشاط و خودخواسته مردمان به حاجی فیروزها، رنگ تکدی‌گری بگیرد.

هوشنگ جاوید درباره تاریخچه چگونگی پیام‌آوری نوروز در برهه‌ها و خطه‌های مختلف توضیح داد: در گذشته دور که میزان سواد عمومی جامعه پایین بود، براساس قاعده و روش احترام به کسانی که سواد داشتند، تاریخ و تقویم برای جامعه مشخص می‌شد.

وی ادامه داد: این‌ها پیش از اسلام خانواده دبیران بودند که بعد از اسلام به دو شکل رشد کردند، نخست جامعه‌ای که به سمت مکاتب درسی رفتند و دیگرانی که سواد اندکی داشتند اما در کل به واسطه این افراد تقویم شناخته می‌شد و برای یادآوری این تقویم به مردم، یک عده افراد کار خبررسانی را در شکل‌های مختلف در نمادهای سور و سوگ یعنی چه جشن ها و چه عزاها به مردم ابلاغ می‌کردند.

این پژوهشگر آیین‌های ایرانی با اشاره به این که این افراد غالبا شاگردان مکتب خانه‌ای بودند که به توصیه استاد خود، شروع ماه رمضان یا نوروز و سایر آیین‌ها را نوید می‌دادند، خاطرنشان کرد: این اعلام تقویمی در مورد نوروز بعد از اسلام به‌دلیل این که جامعه ما مبتنی‌بر کشاورزی و شبانی بود حکایت دیگری پیدا کرد. بدین‌گونه که وقتی شبان‌ها، در برخی نقاط ایران مانند کوه‌های خراسان و مناطق کویری یا در فارس که بهار زودتر می‌آمد، گله‌ها را به چرا می‌بردند، این گل‌ها را جمع می‌کردند و در آیین گل‌گردانی که از دل جامعه کهن ایرانی بیرون آمده تقویم شناسی می کردند؛ در واقع به سواد فرد کاری نداشتند و در آمدن گل به منزله آمدن مدن بهار بهار بود.

او ادامه داد: در جاهای دیگر ایران هم وقتی مژده بخش‌ها به عنوان نوروز خوان با عناوینی همچون عمو نوروز و حاجی فیروز می‌آمدند می خواستند بهار و سال نو را نوید دهند و به‌دلیل مژده بخشی، مزد این عمل آنان را مردم از همت عالی خود می‌پرداختند یعنی یا پول یا جنس می‌دادند.

جاوید درباره نحوه این پرداخت مردمی هم توضیح داد: این مژده دهندگان، با کیسه‌ای برگردن آویخته می‌آمدند و مردم کمک‌های خود را داخل کیسه نمی‌ریختند و دادن کمک به دست این حاجی فیروزها توهین محسوب می‌شد.

جاوید با تاکید بر این که حاجی فیروزها محصول یک بخش از جامعه بودند و فراگیر همه شهرها نبودند، یادآور شد: در دوره پهلوی اول، بر روی حاجی فیروزها مانور و تبلیغ بسیار شد زیرا می‌خواستند سطح ملی متناسب جدید ایجاد کنند که چندان موفق عمل نکردند.

او با بیان این که هزاران تعبیر بر حاجی فیروزها نوشته شده که مشخص نیست کدام اصل و سندیت دارد و کدام جعلی است، تصریح کرد: نکته مهم این که این‌ها می‌آمدند مردم را شاد کنند و حرف دل مردم را به طنز می‌زدند و مردم هم با پرداخت آنان را شاد می‌کردند. یک وقت‌هایی هم مانند امسال با سختی شروع و در حال خاتمه یافتن است متن شعرها را مطابق سلیقه مردم بیان می‌کردند.

این پژوهشگر آیین‌های ایرانی با ابراز تاسف از این که بدعت چنین تولیداتی اکنون وجود ندارد، متذکر شد: امروزه به سبب دگرگونی‌های تاریخی و اقتصادی، بسیاری محتاج نان شب هستند که همین امر شکل حاجی فیروز را هم تغییر داده و نوید دهندگان نوروز بیشتر از خانواده‌های کولی و سرگردان هستند که محتاج نان شب از هر فرصتی برای کسب درآمد استفاده می‌کنند.

جاوید با ابراز امیدواری از تغییر وضعیت اقتصادی که باعث تغییر فرهنگ و آیین ایرانی هم می‌شود، خاطرنشان کرد: این افراد درست است که تلاش می‌کنند مردم را با ساز و دهل و آواز نوروزی شاد کنند اما در واقع غم و تمنای نان است که آنان را به چهارراه‌ها جهت تکدی‌گری کشانده است و دست کمک به‌سوی هر عبورکننده‌ای دراز می‌کنند وگرنه در گذشته هیچ حاجی فیروزی دستش را جلوی مردم دراز نمی‌کرد و مردم داوطلبانه کمک می‌کردند.

او ضمن گلایه از اهمال نگاه شهرداری‌ها به ایجاد فضایی با نشاط و مختص معرفی آیین‌های نوروزی تاکید کرد: شهرداران باید نسبت به این قضیه برنامه‌ریزی کنند و مامور شادی راه بیاندازند.